مقدمه
حضور شیعیان از سراسر جهان در مراسم اربعین، یکی از کم‌نظیرترین اجتماعات مذهبی است که کارکردهای متعدد سیاسی و اجتماعی داشته و موجب می‌شود تا اقتداری وصف‌ناشدنی مبتنی بر قدرت نرم شیعیان به نمایش گذاشته شود. به‌ویژه اینکه این مراسم در اوج تهدیدات امنیتی گروه‌های سلفی- تکفیری چون داعش برگزار می‌شود و لیکن این تهدید نه تنها مانعی برای حضور شيعيان در عراق نشده، بلکه اشتیاق زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین را دوچندان کرده است. در این مقاله تلاش می‌شود تا ضمن تشریح کارکردهای مراسم جهانی اربعین، نحوه تقابل جریان وهابیت و تکفیری با این بسیج گسترده دینی و سیاسی تشریح گردد.
اربعین؛ هویت جمعی و بسیج سیاسی شیعه
دین، جزء بنیادی و اساسی فرهنگ است که هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی مهمی در حیات اجتماعی انسان ایفا می‌کند. به ویژه در دین اسلام و مذهب تشیع، ضمن تأکید بر اصول فردی و اخلاقی، مراسم و مناسک- مانند حج- بخش مهمی از اعمال دینی را شامل می‌شود که کنش‌های اجتماعـی مسلمانان را شکل می‌دهند. مناسکی که قرآن کریم در چند مورد اصطلاح شعائر را درباره آن‌ها بکار برده است از قبیل: «ذلک و مَن یعَظِّم شعائر الله…» در سوره مبارکه حج و آیه «اَنَّ الصفا و المروة من شعائر الله…» در سوره مبارکه بقرة. بنا به نظر مفسرین، شعائر جمع «شعیره» به معنی علامت است که از «اشعار» به معنی اِعلام گرفته شده است. شعائر تمامی علاماتی است که برای «طاعت» قرار داده شده است (ذاکر صالحی، 1381).
در این میان مراسم حسینی (ع) یکی از باشکوه‌ترین و عظیم‌ترین مراسم شیعی است که هم به صورت زنده و پویا در حیات اجتماعی جریان دارد و هم منشأ تحولات و هنجارآفرینی فراوانی در کنش‌های فردی و اجتماعی شده است. البته آنچه که مراسم و مناسک را در حیات اجتماعی جامعه شیعی از دیگر جوامع متمایز می‌سازد، نه وجود مراسم و مناسک، بلکه ویژگی‌هایی از جمله: گستردگی، ایجاد تجدید حیات و انسجام اجتماعی، تأثیرگذاری، هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی آن‌ها در کنش‌های فردی و اجتماعی و… است. تا آنجا که می‌توان گفت کمتر فعالیت اجتماعی به وسعت مراسم و مناسک دینی در حیات اجتماعی، سیاسی و … ما حضور داشته و تأثیرگذار است (جمشیدیها و قبادی، 1386). برگزاری اربعین حسینی به عنوان یکی از شعائر اسلامی کارکردهای متعددی پیدا می‌کند از جمله: الگوسازی، تقویت حافظه فرهنگیِ امّت، کمک به ایجاد ارتباط و رفتار جمعی، توسعه هنر مذهبی و… (ذاکر صالحی، 1381).
بی‌شک مهمترین کارویژه اربعین حسینی در مقطع کنونی و با توجه به گسترش گروه‌های سلفی- تکفیری در کشورهای منطقه، بسیج سیاسی شیعیان است که راهپیمایی 20 میلیون نفری اربعین را به مصداق قدرت بسیج جهان اسلام تبدیل نموده است. به بیان دیگر اربعین حسینی تبیین هویت جمعی شیعه و کاربرد مناسک مذهبی به منابع قدرت و فعال شدن آن از نظر سیاسی است. مهمترین پیام سیاسی بزرگترین تجمع دینی جهان، وحدت امت اسلامی در سایه محبت و ارادت به خاندان مطهر اهل بیت (ع) است. چراکه تمام مذاهب اسلامی اعتقاد به محبت اهل بیت (ع) دارند و همین می‌تواند محور وحدت اسلامی باشد.
توجه به شعارهای مردمی که حماسه حسینی نشان می‌دهد، آزادگی، عزت‌طلبی و ذلت‌گریزی با ماهیت راهپیمایی اربعین پیوند خورده است. لذا این گردهمایی ۲۰ میلیونی عاشقان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) که به واقع «رستاخیز حسینی» است، رسالت ملی و مذهبی مبتنی بر حفظ سرزمین از اشغال بیگانه و گروه‌های سلفی تکفیری را گوشزد می‌کند. حضور مردمی در اربعین نشان می‌دهد که مکتب حسینی از قابلیت و قدرت بسیج بالایی برخوردار است، به ویژه اینکه با فتوای مرجعیت برای جهاد علیه فتنه داعش همراه شود. درست به همین دلیل باید علت دور شدن خطر و تهدید داعش از مناطق مرکزی عراق را در شور مردمی و تلاش‌های نهاد مرجعیت دانست که باعث گردید ضمن تثبیت دولت عراق، زمینه را برای مردمی کردن مبارزه فراهم سازد.
| بی‌شک مهمترین کارویژه اربعین حسینی در مقطع کنونی و با توجه به گسترش گروه‌های سلفی- تکفیری در کشورهای منطقه، بسیج سیاسی شیعیان است که راهپیمایی 20 میلیون نفری اربعین را به مصداق قدرت بسیج جهان اسلام تبدیل نموده است. به بیان دیگر اربعین حسینی تبیین هویت جمعی شیعه و کاربرد مناسک مذهبی به منابع قدرت و فعال شدن آن از نظر سیاسی است. |
دستاورد دیگر برگزاری راهپیمایی صلح‌آمیز اربعین، نمایش امنیت عراق و ضربه نمادین همزمان به گروه تروریستی داعش و ایالات متحده آمریکاست که یکی در پی ناامن‌سازی عراق است و دیگری ایجاد امنیت در عراق را بدون حضور خود ناممکن می‌داند. این قدرت نرم شیعیان است که بدون فرقه‌گرایی ضمن حضور مسالمت‌آمیز خود در مراسم عاشورا و اربعین، بر وحدت و همبستگی ملی در عراق صحه می‌گذارند. در واقع همانطور که پیام عاشورا و اربعین ماهیتی فرامذهبی و جهان‌شمول دارد، پیام‌های سیاسی راهپیمایی اربعین نیز قالب‌های فرقه‌گرایانه را شکسته و پیام‌آور صلح، همبستگی و همکاری است. هرچند به طور متقابل یکی از محورهای اصلی فعالیت‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی شبکه بین‌المللی نظام سلطه، تلاش برای شیعی جلوه دادن این حرکت و محدود کردن آن در آرمان یک جمعیت مذهبی محدود می‌باشد، اما حجم راهپیمایی اربعین و اثرات جهانی آن غیرقابل انکار است.
راهبردهای سلفی- تکفیری در برابر مراسم اربعین
با توجه به اینکه مراسم اربعین، افزایش قدرت نرم تشیع، امنیت‌سازی و ارتقای وحدت ملی در عراق را در پی خواهد داشت، باید انتظار داشت گروه‌های سلفی- تکفیری در برابر این رویداد پراهمیت به اتخاذ موضع بپردازند. در واقع مهمترین راهبردهای این گروه‌ها و حامیانشان در برابر راهپیمایی اربعین ناظر به تقابل با بسیج سیاسی اجتماعی شیعه و خنثی کردن کارویژه‌های فوق‌الذکر است. بر این اساس می‌توان راهبردهای ذیل را برشمرد:
الف: تحریف تشیع و انحرافی نشان دادن اربعین
چنانچه اشاره گردید، راهپیمایی اربعین به عنوان یک مناسک دینی منجر به بسیج سیاسی اجتماعی می‌گردد که ابعاد آن اساساً جهان‌شمول و فرامذهبی است. بدین ترتیب مهمترین نتیجه آن ارائه تصویری حقیقی از شیعه در سپهر عمومی جهان اسلام و همچنین تمام عرصه جهانی است. لذا در مقابل، جریان سلفی- تکفیری تلاش دارد همچنان شیعه را در قالب‌های تحریف‌آمیز ارائه نماید تا بتواند گسترش تشیع را به عنوان یک هراس دائمی در جامعه اهل سنت بازنمایی کند. در این میان، اولین گام، تحریف تشیع و نمایاندن آن به عنوان کفر و بدعت می‌باشد. بر همین اساس مسئله محوری از منظر آنان، توحید عبادی بوده آن هم با این تفسیر که شفاعت، توسل و… مغایر با پرستش خداوند بوده و کفری شدیدتر از مشرکان مکه می‌باشد (رک: الگار، 1387). لذا ضمن ارائه این تفسیر انحرافی از توحید نه تنها بخش عظیمی از مسلمانان و به ویژه شیعیان، کافر دانسته می‌شوند، بلکه با استناد به آیه (قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ)، جنگ و کشتار مشرکان وظیفه‌ای شرعی و واجب معرفی می‌شود. سایر محورهای مورد تأکید آن‌ها برای شیعه‌هراسی عبارت‌اند از:
1- ادعای انتساب عقیده تحریف قرآن به شیعه.
2- ادعای عبادت غیر خدا (مانند عبادت قبور) توسط شیعه.
3- ادبیات شبیه‌انگاری شیعه به یهود و نصاری و مجوس.
4- متهم کردن شیعه به کافر دانستن صحابه (صداقت، 1393).
اما درباره اربعین حسینی نیز بی‌تردید جریان رسانه‌ای قدرتمند سلفی در جهان اسلام، تلاش می‌کند تا این واقعیت را نیز قلب نماید. یکی از مهمترین تلاش‌ها در این زمینه به این موضوع باز می‌گردد که میان اربعین حسینی شیعیان و مسأله حج، ارتباط برقرار شود. بدین معنا که شیعیان به جهت رویکرد بدعت‌آمیز خود تلاش می‌کنند اربعین حسینی را جایگزین حج ابراهیمی نمایند. همچنین این خط تبلیغی باطل و نادرست نیز وجود دارد که شیعیان به دنبال جایگزین‌سازی زیارت عاشورا به جای قرآن کریم هستند. (موسسه دیده‌بان، 1394). همچنین برجسته‌سازی رفتارهای نامناسب در عزاداری‌های حسینی همچنون قمه‌زنی نیز در دستور کار رسانه‌ای این جریان قرار دارد. در اینجا آنچه اهمیت دارد، انتقال این پیام به جامعه اهل سنت است که شیعیان تعلقی به اسلام و مسلمانان ندارند و مذهب آنان بدعت‌آمیز است. همچنان که تلاش‌های بسیاری نیز با صرف هزینه‌های مالی فراوان در راستای تحریف قیام عاشورا و کفرآمیز بودن زیارت عاشورا توسط جریان سلفی- تکفیری صورت می‌پذیرد.
ب: تداوم شیعه‌هراسی در میان اهل سنت
راهبرد دیگر جریان سلفی در برابر تشیع پس از بدعت‌آمیز نشان دادن تشیع- که می‌تواند با موضوع اربعین نیز ارتباط پیدا کند- گسترش شیعه‌هراسی در اهل سنت به جهت افزایش قدرت شیعیان است؛ چراکه راهپیمایی اربعین با آن حجم گسترده در واقع نشان‌دهنده قدرت مردمی است که با ایمان و عقیده خود به مبارزه با ناملایمات می‌پردازند. البته از سال‌ها قبل با توجه به هراس‌افکنی از قدرت‌گیری شیعیان، گروه زرقاوی که در واقع نسل دوم القاعده به شمار می‌رفت و بعدها نیز داعش از آن به وجود آمد، بیش از آنکه حملات تروریستی‌شان در عراق، بر آمریکایی‌ها متمرکز باشد، شیعیان و دولت عراق را هدف قرار می‌داد؛ به گونه‌ای که یکی از بزرگترین دغدغه‌های زرقاوی، تئوری‌پردازی برای جنگ با شیعیان بود که مقابله با آنان را بر مبارزه با «صلیبی‌ها» ترجیح می‌داد. زرقاوی معتقد بود: «دشمنان ما چهار گروه هستند: آمریکایی‌ها، کُردها، وابستگان دولت عراق و شیعیان. از نظر ما، گروه اخیر کلید تحولات سیاسی عراق است؛ به این معنا که اگر ما مرکز و عمق دینی، سیاسی و نظامی آن‌ها را هدف قرار دهیم، آن‌ها نیز تحریک می‌شوند و خوی وحشی‌گری خود را به اهل سنت نشان می‌دهند. اگر در این طرح موفق شویم، می‌توان گفت توانسته‌ایم اهل سنتِ غافل را نسبت به این گروه، آگاه و بیدار کنیم.» (به نقل از: مصلحی، 1391)
| دستاورد دیگر برگزاری راهپیمایی صلح‌آمیز اربعین، نمایش امنیت عراق و ضربه نمادین همزمان به گروه تروریستی داعش و ایالات متحده آمریکاست که یکی در پی ناامن‌سازی عراق است و دیگری ایجاد امنیت در عراق را بدون حضور خود ناممکن می‌داند. این قدرت نرم شیعیان است که بدون فرقه‌گرایی ضمن حضور مسالمت‌آمیز خود در مراسم عاشورا و اربعین بر وحدت و همبستگی ملی در عراق صحه می‌گذارند. |
لذا موضع داعش به وضوح نظریه مبتنی بر جنگ در جامعه مسلمین یا «قتال الرافضة» را تقویت می‌کند که در گفتمان سلفگرا بسیار رایج بوده است. به ویژه افزایش قدرت شیعیان در عراق پس از دهه‌ها سرکوب باعث شده است تا تبلیغات در مورد دست‌نیافتنی شدن شیعیان و لزوم مقابه اهل سنت افزایش یابد. به ویژه اینکه در سطح سیاسی سلفیان اعتقاد دارند که رژیم صهیونیستی، آمریکا، شیعیان و ایران برای نابودی اسلام راستین، متحد شده‌اند (جوكار، 1386: منابع اينترنتي). موج گسترده تبلیغات رسانه، چاپ کتاب‌ها و برگزاری همایش‌های متعدد در جهان اسلام با موضوع «خطر تشیع» صورت می‌گیرد تا جامعه اهل سنت را تحریک نماید. بنابراین آنچه برای داعش و دیگر گروه‌های سلفی اهمیت دارد، دوگانه‌سازی خشونت‌آمیز و عدم نشان دادن راه‌حل مسالمت‌آمیز میان شیعه و سنی است. در این چارچوب راهپیمایی نیز به عنوان نمایش قدرت شیعیان در برابر اهل سنت بازنمایی می‌شود تا ضمن خنثی نمودن آثار وحدت‌آمیز آن، بالکعس، اربعین حسینی به صورتی فرقه‌گرایانه نشان داده شود.
دو راهبرد فوق ناظر به کاردکردهای وحدت‌بخش اربعین بوده و مخاطبان آن جامعه اهل سنت هستند. هدف نیز آن است که با انحرافی و بدعت‌آمیز نشان دادن تشیع و نیز تبلیغ درباره رشد و گسترش آن در قالب‌های امپراتوری صفوی یا هلال شیعی، شیعه‌هراسی در جهان اسلام را تشدید نمایند.
ج: امنیتی‌سازی اربعین و افزایش تهدیدات تروریستی
از منظر امنیتی، راهپیمایی اربعین نقش بی‌بدیلی در تأمین امنیت و آرامش در عراق دارد. بعلاوه اینکه نفس برگزاری چنین همایش انسانی عظیمی، اقتدار امنیتی شیعیان عراق را به رخ بدخواهان می‌کشد. لذا سومین راهبرد سلفی- تکفیری در برابر راهپیمایی اربعین، ناظر به امنیتی‌سازی این راهپیمایی است و مخاطبان این راهبرد نیز شیعیان و دولت عراق هستند. در واقع طبق دو راهبرد پیشین تلاش می‌شود تا راهپیمایی اربعین در سطح جامعه اهل سنت عراق و سایر کشورها به شکلی تفرقه‌آمیز بازنمایی شده و ابعاد وحدت‌بخش آن فروکاسته شود. اما در این راهبرد تلاش می‌شود با امنیتی‌سازی موضوع راهپیمایی اربعین، با تهدیدات تروریستی، ناامن‌سازی مسیر پیاده‌روی، حملات کور به کربلا و… اساساً از شکلگیری این راهپیمایی جلوگیری شود. البته راهبرد امنیتی‌سازی مراسم اربعین با توجه به اینکه عمده مسیرهای پیاده‌روی در مناطق شیعه‌نشین قرار دارد و مناطق پرخطر نیز همچون منطقه جرف الصخر در عملیات پیروزمندانه عاشورا توسط حشدالشعبی در سال گذشته آزاد شدند، دچار مشکلات عدیده‌ای است.
جمع‌بندی
مراسم اربعین، کنشی سیاسی و اجتماعی است که در سطحی منطقه‌ای و جهانی تاثیرگذار است. به ویژه اینکه این مراسم در سایه تهدیدات جریانات سلفی- تکفیری، اما هرسال پرشکوه‌تر از سال قبل انجام می‌گیرد. در این یادداشت تلاش گردید راهبردهای جریان سلفی تکفیری در برابر کارکردهای وحدت‌بخش و هویت‌ساز اربعین مورد بررسی قرار گیرد که در این میان می‌توان به این موارد اشاره کرد:
الف: تحریف تشیع و انحرافی نشان دادن اربعین؛
ب: تداوم شیعه‌هراسی در میان اهل سنت؛
ج: امنیتی‌سازی اربعین و افزایش تهدیدات تروریستی.
در واقع این راهبردها نشان‌دهنده ابعاد حسابگرانه جریان سلفی- تکفیری است که تلاش می‌کنند کارکردهای وحدت‌گرایانه پدیده‌هایی چون اربعین حسینی را وارونه و در راستای خواست‌های فرقه‌گرایانه تفسیر کنند.
—————————————-
منابع:
• الگار، حامد (1387)، وهابیگری، ترجمه: احمد نمایی، مشهد: انتشارات استان قدس رضوی.
• ذاكر صالحي ، غلامرضا (1381)، جایگاه شعائر مذهبی در حرکت احیاء دینی امام خمینی، فصلنامه حضور، شماره 39.
• جمشیدیها، غلامرضا و علیرضا قبادی (1386)، تحلیل جامعه شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا، مجله تاریخ اسلام، شماره 30.
• جوکار، محمد صادق (1386)، چیستی نوبنیادگرایی اسلامی، سایت باشگاه اندیشه.
• صداقت، کامیار (1393)، دست‌های پشت صحنه شیعه‌هراسی، خبرگزاری فارس، 93/08/10.
• مصلحی، محمد (1391)، کالبدشکافی تفکر وهابیت و القاعده، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• موسسه دیده بان (1394)، حمله وهابیون به پیام عاشورا در آستانه اربعین حسینی، موسسه راهبردی دیده بان، 25/8/1394.
