مقدمه

ترکیه از سال 2009 با اتخاذ سیاست تنش صفر با همسایگان سیاست های منطقه ای خود را بر مبنای احترام به اصل همزیستی مسالمت آمیز با همسایگان قرار داد. در این مسیر ترکیه موفق شد رشد اقتصادی مناسبی را تجربه کند و قدرت نرم زیادی نیز در جهان اسلام به دست آورد. اما شروع خیزش های عربی و به ویژه بحران سوریه باعث شد تا این کشور به صورت عملی سیاست تنش صفر با همسایگان را رها کند و به مداخله در سوریه روی آورد. این سیاست باعث شد تا ترکیه جایگاه قبلی خود را به تدریج در جهان اسلام از دست دهد. چرا که هدف ترکیه از دخالت در سوریه برکناری بشار اسد بود اما پس از گذشت 5 سال بشار اسد هنوز در قدرت است و بعید به نظر برسد تهدید جدی برای ادامه کار وی وجود داشته باشد و این به معنای شکست سیاست های منطقه ای ترکیه است. از سوی دیگر این کشور با هدف قرار دادن جنگنده روسی در سوریه خود را در مقابل تحریم های روسیه قرار داد. مجموعه سیاست های اشتباه ترکیه باعث شد تا این کشور در نوعی انزوای خود ساخته در منطقه گرفتار شود. به همین دلیل اردوغان برای رهایی از این انزوا برخلاف شعارهای قبلی به طور رسمی برقراری مجدد روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی را اعلام کرد و از روسیه به دلیل هدف قرار دادن جنگنده روسی نیز عذر خواهی کرد. در این مطلب سعی می شود پس از بررسی اشتباهات منطقه ای ترکیه، تلاش های این کشور برای فرار از تبعات این اشتباهات بررسی شود.

اشتباهات سیاست خارجی ترکیه

همزمان با خیزش های جهان اسلام اردوغان به زعم خود فضا را برای اجرای طرح های بلندپروازانه خود فراهم دید. در طی یک دهه گذشته و روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، ترکیه سیاست های متفاوتی را در روند تحولات غرب آسیا در پیش گرفته است. سیاست هایی که به مرور زمان به سمت منفعت گرایی و احیای به اصطلاح امپراتوری عثمانی گرایش پیدا کرد. ﻧﻮﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮔﺮی، اﻟﮕﻮی ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺣﻮزه منطقه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺼﺎب اﺣﻤﺪ داوود اوﻏﻠﻮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪی در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﺮرﺳﯽهای اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ. معنای اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺟﺪﯾﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ دهه ﭘﯿﺶ ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮدد. زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺟﺰﯾﺮه ﻗﺒﺮس را از طﺮﯾﻖ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﺧﻮد درآورد، ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﺮان ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در آن دوره از اﺻﻄﻼح ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮔﺮی ﺑﺮای ﺗﻮﺻﯿﻒ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازاﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدند. این اصطلاح بار دیگر در دوران ریاست جمهوری تورگوت اوزال مورد استفاده قرار گرفت اما پس از مرگ وی به فراموشی سپرده شد. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و مشخص شدن دکترین سیاست خارجی داوود اوغلو یک بار دیگر این اصطلاح و این بار به صورت جدی تری مطرح گردید. به همین دلیل گفته می شود سیاست های حزب عدالت و توسعه در زمینه مسائل خارجی در واقع ادامه سیاست های تورگول اوزال در منطقه است. [i]

اما این سیاست نوعثمانی گری ترکیه در عمل با شکست مواجه شد. به دنبال این شکست، مخالفان اردوغان او را یک خودبزرگ بین قلمداد می کنند که با سیاست های بلندپروازانه و توسل به نمادهای ظاهری نوعثمانی گری جایگاه ترکیه را در سطح منطقه تنزل داده است و حال در کاخ مجللی که بیشتر به اجرای یک نمایش تاریخی شباهت دارد، ساکن شده است. ضمن اینکه رویه کنونی اردوغان و تمایلات نوعثمانی گری دولتش، افکار عمومی در داخل و خارج از ترکیه را برعلیه وی تهییج کرده و از او به عنوان یک دیکتاتور یاد می شود که به دنبال گسترش سلطه خود بر ملت و دیگر کشورهای منطقه می باشد. اردوغان در راستای احیای امپراتوری عثمانی با تمسک جستن به اقدامات ظاهری، همچون ساختن کاخ عظیم ریاست جمهوری و استفاده از نمادهای نظامی ادوار حکومت عثمانی در تشریفات دیپلماسی و حمایت از گروه های تکفیری، و درآخرین نمونه آن انتقال بقایای جسد’سلیمان شاه’، برای خود و حزب مطبوعش قلعه ای پوشالی ایجاد کرد. اردوغان در این مسیر اشتباهات متعددی مرتکب شد.

– قطع روابط با مصر

پیروزی اخوان المسلمین در مصر باعث شد که ترکیه بیش از پیش به مصر نزدیک شود. در واقع پیروزی اخوانی ها باعث شد تا ترکیه الگوی مورد نظر خود را برای این کشور در نظر بگیرد. چرا که هیئت حاکمه ترکیه نزدیک به اخوان المسلمین محسوب می شدند. اما این رویاها چندان با واقعیت های منطقه همخوانی نداشت چرا که محمد مرسی نماینده اخوانی ها در مصر تنها یک سال توانست در قدرت باقی بماند و با کودتای نظامیان از ریاست جمهوری کنار گذارده شد. این مسئله باعث شد تا ترکیه بدون توجه به واقعیت های مصر نخستین اشتباه خود را مرتکب شود. در واقع ترکیه در نظر داشت تا محوری اخوانی در منطقه با توجه به الگوی ترکیه ایجاد کند اما با ناکامی اخوان المسلمین مصر به عنوان اخوان المسلمین مادر این طرح در نطفه خفه شد. اردوغان تاکنون در برابر کودتای مصر حاضر به پذیرش نظامیان نشده و همچنان محمد مرسی را رئیس جمهور مصر می داند. این امر باعث قطع ارتباط دو کشور شده است و ترکیه را از ارتباط با یکی از کلیدی ترین کشورهای عربی محروم کرده است. در واقع اردوغان با توجه به اندیشه های نوعثمانی گری و جایگاهی که برای ترکیه متصور بود حاضر به شکست رویای خود مبنی بر ایجاد محور اخوانی نشده و تاکنون نیز در این مورد اقدامی برای جبران انجام نداده است. این امر باعث شد تا ترکیه بخشی از نفوذ خود را در جهان عرب از دست دهد.

– حمایت از طرح برکناری بشار اسد

اما شاید بتوان اشتباه استراتژیک ترکیه در منطقه را دخالت در سوریه دانست. اردوغان حوادث سوریه را به عنوان نقطه عطفی در احیای اندیشه های نو عثمانی گری خود می دانست. از این رو سعی کرد با دخالت در این کشور و به اصطلاح حمایت از مردم انقلابی سوریه، جایگاه خود در جهان اسلام را ارتقا دهد. اما این نقشه اردوغان پس از 5 سال هنوز به نتیجه نرسیده است و تقریبا این توطئه خنثی شده است. در واقع بزرگ ترین اشتباه دولت ترکیه این بود که وارد مسائل داخلی سوریه شد چرا که تنها نتیجه این دخالت2 میلیون و 700 هزار پناهجوی سوری بودند که به سمت این کشور سرازیر شدند. ورود این پناهجویان اقتصاد ترکیه را تحت تاثیر قرار داد و به دلیل پیامدهای حضور پناهجویان، صنعت توریسم ترکیه نیز با بحران مواجه شد. دخالت ترکیه در سوریه باعث شد تا این کشور به عنوان کشوری مداخله گر  و طرفدار تروریسم شناخته شود. نوار صوتی فاش شده در ترکیه در سال 93، به خوبی نقش ترکیه را در بحران سوریه اثبات کرد. بر اساس اطلاعات این نوار صوتی چهار شخصیت مهم ترکیه یعنی احمد داود اوغلو وزیر امور خارجه، رئیس سازمان اطلاعات، فریدون سینیرلی اوغلو معاون وزیر امور خارجه و یاشار گولار جانشین رئیس ستاد ارتش ترکیه سناریویی را برای عملیات سری به منظور توجیه دخالت نظامی ترکیه در سوریه بررسی می کنند. در این طرح رئیس سازمان اطلاعات ترکیه از برنامه ای برای اعزام  چهار نیرو به داخل خاک سوریه برای شلیک هشت موشک به سوی ترکیه سخن می گوید تا بهانه ای برای دخالت نظامی در سوریه فراهم شود. داود اوغلو که این نشست در دفتر او برگزار شده است تاکید می کند اردوغان در تماس تلفنی از امکان استفاده از این حمله در شرایط کنونی سخن گفته است.[ii] مجموع اقدامات و واکنش های ترکیه در برابر سوریه در 5 سال گذشته نشان دهنده این است که ترکیه با حمایت از جنگ داخلی در سوریه به نوعی مرزهای جنوبی خود را بی ثبات کرد و این باعث شد تا این کشور نیز اسیر بی ثباتی و ناامنی شود.

– ارتباط با داعش

یکی دیگر از اشتباهات ترکیه که در ادامه همان اشتباه قبلی یعنی دخالت در سوریه انجام شد حمایت ترکیه از تروریست های داعش بوده است. در واقع داعش بدون کمک ترکیه هرگز قادر به مانور در شمال سوریه نبود. مرکز مطالعات راهبردی مصر در گزارشی به دلایل و شواهد حمایت ترکیه از داعش پرداخته است. نخست اینکه ترکیه مرزهای مشترکی به طول ۱۲۰۰ کیلومتر با سوریه و عراق دارد و این کشور جنگجویان خارجی را از خاک خود به این دو کشور اعزام می‌کند تا به داعش بپیوندند. ترکیه برای داعش در سوریه محموله های سلاح ارسال می کند و زخمی شدگان آن را در بیمارستان های خود درمان می کند و هتل های آن در شهرک های مرزی میزبان این تروریست هاست. دوم، چشم پوشی مقامات ترکیه از تجارت غیرقانونی فزاینده در مرزهاست که به نفع داعش است.موضوعی که ستاد مشترک ترکیه نیز آن را تایید کرده است و نمایندگان پارلمان ترکیه خواستار توضیح دولت در این باره شدند.داعش هزاران تُن سوخت از سوریه به ترکیه قاچاق می کند و از این راه ماهانه سودی چند میلیون دلاری به دست می آورد.درخواست سوخت ارزان داعش زیاد است و این محموله ها از مناطق مرزی به داخل ترکیه منتقل می شود. بر اساس گزارش های رسانه های ترکیه سوخت قاچاق شده به قیمت ناچیزی از داعش خریداری و در داخل با قیمت بالایی فروخته می شود. سوم،عدم اتخاذ اقدامی از سوی ترکیه برای ممانعت از ورود تروریست ها و سوخت، نشانه دخالت آنکارا در آن است. دولت ترکیه گزارش نیویورک تایمز درباره خرید نفت از داعش را تکذیب کرد در حالی که بر اساس گزارش این روزنامه آمریکایی دستگاه های اطلاعاتی کشورهای غربی ورود محموله های نفتی غیر قانونی به ترکیه از مناطق تحت اشغال داعش در شمال عراق را تایید کرده‌اند. چهارم، در داخل پلیس ترکیه از فعالیت های داعش و تحرکات محسوس و فزاینده آنها چه در زمینه اعلام وابستگی به داعش و آویزان کردن پرچم خود از پنجره منازل و خودروهای خود در برخی مناطق و چه در زمینه جذب جوانان ترک، چشم پوشی می‌کند. پلیس نه تنها اقدامی علیه آنها نمی‌کند بلکه مقامات به رسانه های محلی اعلام کرده اند که درباره موضوع جذب جوانان ترک از سوی داعش گزارش یا مطلبی کار نکنند.[iii] این حمایت های ترکیه از داعش باعث شد تا شعارهای حمایت از امنیت منطقه و مبارزه با تروریسمِ اردوغان رنگ ببازد.

– رویارویی با روسیه

در حالی که ترکیه با دخالت در سوریه و همچنین حمایت از تروریست ها مرتکب اشتباهات زیادی شده بود و به نوعی در مسیر انزوا حرکت می کرد جنگنده روسی در مرزهای شمالی سوریه در آذر ماه سال 94 توسط ترکیه هدف قرار داده شد و پازل انزوای ترکیه در منطقه تکمیل شد. رئیس‌جمهور روسیه در اولین واکنش به سقوط جنگنده روسی اعلام کرد این اقدام، عواقب سنگینی برای ترکیه خواهد داشت. روسیه بلافاصله ناوشکن موشک‌انداز خود را عازم آب‌های نزدیک استان «لاذقیه» سوریه کرد. اما مهمترین پیامد این اقدام ترکیه زمانی بود که  رئیس جمهور روسیه با امضای یک حکم اجرایی تحریم هایی علیه ترکیه را وضع کرد. تحریم واردات کالاهای ترکیه، به تعلیق درآوردن معافیت شهروندان ترکیه از روادید ورود، ممنوعیت استخدام نیروی کار ترک برای اغلب شرکت های روسیه و جلوگیری از فعالیت شرکت های ترکیه ای در آن کشور یا محدود کردن فعالیت آنها از جمله این تحریم ها بود. در واقع ترکیه با رویارویی با روسیه در منطقه خود را بیش از هر زمانی تنهاتر دید و از این رو انزوای ترکیه کامل شد.

تلاش های ترکیه برای خروج از انزوا

انزوای خودساخته اردوغان در منطقه باعث شد تا ترکیه از اهداف  و آرمان هایی که برای آینده پیش بینی شده بود بسیار دور شود. رشد اقتصادی این کشور کاهش یافت و ناامنی و بی ثباتی نیز در ترکیه تشدید شد. از این رو اردوغان با عبور از سیاست های آرمان گرایانه و طرح های غیر قابل عملیاتی ، سیاست خارجی ترکیه را  وارد فاز جدیدی نمود. اما برای این منظور، همیشه یک قربانی نیازمند است. در واقع رسانه های طرفدار اردوغان با معرفی داوود اوغلو نخست وزیر ترکیه به عنوان عامل اشتباهات سیاست خارجی ترکیه و فشار بر وی  زمینه را برای استعفای وی آماده کردند و در نهایت وی استعفا کرد. به دنبال این امر اردوغان در صدد برآمد تا برای خروج از انزوا دو تغییر عمده در سیاست هایش دهد. از یک سو بر خلاف تمام شعارهای حمایت از فلسطین برقراری رسمی با رژیم صهیونیستی را پس از 6 سال اعلام کرد و از سوی دیگر در مقابل روسیه کوتاه آمد.

نزدیکی به رژیم صهیونیستی

پس از حمله رژیم صهیونیستی به کشتی مرمره در آب‌های آزاد مدیترانه در ماه مه سال 2010 و کشته شدن 9 ترکیه‌ای، سطح روابط میان رژیم صهیونیستی و ترکیه کاهش پیدا کرد. از سال 2010 همواره ترکیه سه شرط عذرخواهی، پرداخت غرامت به قربانیان و پایان محاصره غزه از سوی رژیم صهیونیستی را برای بازگشت روابط به حالت عادی مطرح می‌کرد. اما ترکیه به تمام شعارهای حمایت از فلسطین پشت کرد و بدون مهم‌ترین شرط خود یعنی لغو محاصره غزه در برابر رژیم صهیونیستی کوتاه آمد. روز دوشنبه 8 تیر ماه «بینالی ایلدریم» نخست‌وزیر ترکیه طی کنفرانس خبری رسما عادی‌سازی روابط میان ترکیه و رژیم صهیونیستی را اعلام کرد. «ایلدریم» طی کنفرانس خبری در آنکارا با بیان اینکه «مذاکرات زیادی» برای آشتی با رژیم صهیونیستی انجام شد، گفت: «طی این توافق، محدودیت‌هایی که بر فلسطینی‌ها و محاصره‌ای که بر غزه گذاشته شده، تسهیل خواهد شد.» این در حالی است که «بنیامین نتانیاهو» طی کنفرانس خبری همزمان در پایتخت ایتالیا تاکید کرد که محاصره غزه ادامه خواهد داشت تا از تقویت حماس جلوگیری شود و رژیم صهیونیستی امتیازی در این زمینه نداده است. ظاهرا رژیم صهیونیستی از سه شرط اصلی ترکیه برای برقراری روابط فقط با دو شرط عذرخواهی رسمی رژیم صهیونیستی از ترکیه و پرداخت 20 میلیون دلار غرامت به قربانیان حمله کماندوهای صهیونیستی به کشتی مرمره، موافقت کرده است و شرط سوم در مورد لغو محاصره دریایی غزه مورد توافق این رژیم قرار نگرفته است.[iv] این عقب نشینی ترکیه در برابر رژیم صهیونیستی در حالی است که اظهارات اردوغان در اجلاس اقتصادی داووس پس از جنگ 22 روزه غزه را می توان نقطه عطف ظاهری سیاست خارجی ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی به شمار آورد. اردوغان در این اجلاس، رئیس جمهور رژیم صهیونیستی را به آدم کشی و جنایت متهم کرد و جلسه را به اعتراض ترک کرد. این عقب نشینی در کوتاه مدت شاید بتواند ترکیه را از انزوا خارج بکند اما در بلندمدت وجهه این کشور در جهان اسلام را بسیار مخدوش خواهد کرد. چرا که مسئله فلسطین در جهان اسلام سنجه ای برای تعیین جایگاه کشورها است.

عقب نشینی در برابر روسیه

اردوغان پس از برقراری رسمی روابط با رژیم صهیونیستی در جهت خروج از انزوا بر خلاف مواضع قبلی در برابر روسیه نیز عقب نشینی کرد. پس از چند ماه مقاومت، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه با درخواست ولادیمیرپوتین رئیس جمهوری روسیه موافقت کرد و به طور رسمی از این کشور بابت سرنگونی هواپیمای سوخوی 24 روسیه درمرز سوریه عذرخواهی کرد . این در حالی است که اردوغان بارها اعلام کرده بود که هیچگاه از روسیه عذرخواهی نخواهد کرد. در واقع اردوغان با عبور از آرمان گرایی و تمسک به عملگرایی تحقق منافع ترکیه را در ارتباط با روسیه و عدم تنش تفسیر کرده است. دلیل این امر نیز این است که رویارویی ترکیه با روسیه این کشور را در انزوای شدیدی قرار داده بود و این اقدام اخیر اردوغان می تواند مقدمات خروج از انزوا را مهیا کند.

نتیجه

در مجموع می توان گفت که طرح متوهمانه احیای امپراتوری عثمانی باعث شده است تا ترکیه در چند سال اخیر در مسیر اجرایی شدن این طرح اشتباهات زیادی مرتکب شود و تحولات سوریه را نقطه عطفی برای اجرای این طرح در نظر داشته باشد. اما حمایت این کشور از تروریست ها در کنار دخالت در سوریه و رویارویی با روسیه باعث شد تا آنکارا در نوعی انزوای خودساخته قرار بگیرد. از این رو اردوغان برای فرار از این انزوا در گام اول برخلاف تمام شعارهای حمایت از فلسطین پس از 6 سال برقراری رسمی روابط با رژیم صهیونیستی را اعلام کرد و در گام دوم به دلیل سرنگونی جنگنده روسی از سوریه عذرخواهی کرد. مجموع این رویدادها را می توان در این جمله خلاصه کرد که اردوغان به نظر می رسد با پی بردن به پیامدهای اقدامات اشتباه در سیاست خارجی سعی دارد تا ترکیه را به تدریج به شرایط پیش از سال 2011 در منطقه برگرداند. از این رو باید منتظر تغییراتی در روابط مصر و ترکیه در آینده نیز بود.

اندیشکده راهبردی تبیین