در دهه‌های گذشته گزارش‌های متعددی در خصوص تلاش‌های ریاض برای دستیابی به سلاح هسته‌ای منتشر شد. اولین بار یکی از مقامات عربستان با نام «محمد خیلوی» در سال 1994 از تلاش‌های ریاض برای دستیابی به سلاح هسته‌ای پرده برداشت. این در حالی است که عربستان در اوایل دهه 1980 با خرید موشک‌هایی با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای از چین خود را در معرض انتقادهای شدید آمریکا قرار داد و در نهایت با فشارهای غرب مجبور شد NPT را بپذیرد. همچنین در پی رقابت‌های تسلیحاتی در شبه قاره، و آزمایش‌های هسته‌ای توسط اسلامآباد در اواخر دهه نود میلادی، دلارهای نفتی بار دیگر این فرصت را در اختیار ریاض قرار داد تا با کمک مالی به پاکستان، بتواند از توانایی‌های هسته‌ای این کشور استفاده نماید؛ امری که ظاهراً تا به امروز جامه عمل نپوشیده است.
اما در سال‌های اخیر و خصوصاً با اوجگیری مباحث پیرامون برنامه هسته‌ای تهران، ریاض بار دیگر به فکر موازنه هسته‌ای افتاده است. در همین راستا سفير عربستان در لندن در گفتوگويي با روزنامه تلگراف اظهار داشته كه اگر مذاكرات هسته‌اي با ايران به توافقي منجر نشود كه از نظر رياض مانع دستیابی ايران به سلاح هسته‌اي شود، عربستان همه گزينه‌ها از جمله گزينه «دستیابی به سلاح هسته‌اي» را براي خود محفوظ مي‌داند. این مقام سعودی با بیان این مطلب که ریاض سال‌ها سیاست ساخت سلاح هسته‌ای را دنبال نمی‌کرده، اما پرونده هسته‌ای ایران این سیاست را تغییر داده، می‌گوید: «بعدها مشخص شد كه ايران سياستي را دنبال مي‌كند كه مي‌تواند به برنامه ساخت سلاح هسته‌اي منجر شود و اين كل چشمانداز منطقه را تغيير داده است.» (جوان آنلاین، 18/3/94: 722063) در مجموع می‌توان گفت اشتهای سیری‌ناپذیر ریاض برای دستیابی به سلاح هسته‌ای همچنان پابرجاست. در این نوشتار پس از اشارهای به محدودیت‌های عربستان در مسیر ساخت سلاح هسته‌ای، به امکان‌سنجی خرید سلاح از پاکستان و اهداف عربستان از هسته‌ای شدن اشاره خواهد شد.
محدودیت‌ها و توانایی‌های ریاض در مسیر ساخت سلاح هسته‌ای
ممانعت غرب از دستیابی هر کشوری از جمله عربستان به توانمندی ساخت سلاح هسته‌ای و یا خرید آن با وجود پابرجا بودن سیاست «حفظ برتری نظامی اسرائیل در منطقه» برای ایالات متحده همچنان پابرجاست. عربستان با فشارهای غرب در سال 1988 به عضویت NPT درآمد و سپس الحاقیه موسوم به 2+93 را نیز امضاء کرد. مقامات سعودی خوشباور خواهند بود اگر اعتقاد داشته باشند با وجود تلاش برای برقراری روابط پنهانی با اسرائیل، غرب به داشتن سلاح هسته‌ای این کشور رضایت خواهد داد. بنابراین اهمیت حفظ برتری اسرائیل باعث جلوگیری آمریکا از تلاش عربستان به سلاح هسته‌ای خواهد شد و شاید بتوان گفت این محدودیت یعنی ممانعت غرب، مهم‌ترین محدودیت عربستان در مسیر دستیابی به سلاح هسته‌ای است. زیرا علاوه بر حفظ برتری اسرائیل، ساختار سیاسی عربستان و سیستم متحجر این کشور چندان مورد پذیرش مدعیان دموکراسی نیست و بعد از گذشت دهه‌ها بسیاری از مقامات آمریکایی نگاهی خوش‌بینانه به آن ندارند و این دیدگاه با اقبال روزافزون در آمریکا مواجه شده و بسیاری از سیاستمداران آن کشور اعم از دموکرات و جمهوری‌خواه به این نتیجه رسیدهاند که نزدیکی دولت آمریکا به رژیمهای خودکامه مانند عربستان به منظور حفظ ثبات و تضمین جریان نفت اشتباهی بوده است که باید جبران کرد. (Norton, 2003: 3-6)
| عربستان سعودی نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. عربستان تاکنون حتی یک خودرو هم نساخته است. عربستان می‌تواند زمین را حفر کرده و نفت استخراج کند؛ اما کار زیاد دیگری از دستش بر نمیآید. عربستان دانشمندان خود را برای چنین پروژه سری (ساخت سلاح هسته‌ای) کجا آموزش داده است؟ نظام آموزشی این کشور عقب مانده و ناکارآمد است و بخش عمده آن در اختیار دستگاه مذهبی افراطی عربستان قرار دارد |
دیگر محدودیت عربستان را می‌بایست در پایین بودن رتبه تولید علم و دانش در این کشور جستجو کرد. این کشور با دلارهای نفتی نیازهای مردمش را تأمین می‌کند و رتبه تولید علم در این کشور بسیار پایین است. زکریا در تحلیلی در این خصوص می‌نویسد: «عربستان سعودی نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. عربستان تاکنون حتی یک خودرو هم نساخته است. عربستان می‌تواند زمین را حفر کرده و نفت استخراج کند؛ اما کار زیاد دیگری از دستش بر نمیآید. عربستان دانشمندان خود را برای چنین پروژه سری (ساخت سلاح هسته‌ای) کجا آموزش داده است؟ نظام آموزشی این کشور عقب مانده و ناکارآمد است و بخش عمده آن در اختیار دستگاه مذهبی افراطی عربستان قرار دارد. در حقیقت، موضعگیریهای عربستان را باید امری استراتژیک ارزیابی کرد. این امر، واکنشی احساسی به ایران است که تا حد زیادی از رویکرد ضد شیعی عربستان ناشی می‌شود.» (افکارنیوز، 23/3/94: 422702)
بنابراین پایین بودن سطح دانش و فنآوری در عربستان دیگر محدودیت مهم این کشور در دستیابی به سلاح هسته‌ای خواهد بود. گرچه برخی تحلیلگران این نظر زکریا را با دلایلی رد کرده‌اند. «جفری لویس» كارشناس آمریكایی مركز جیمز مارتین در پاسخ به ادعاهای زکریا در مطلبی می‌نویسد: «قبول دارم که احتمال تلاش عربستان برای ساخت سلاح هسته‌ای پایین است، اما اشتباه است كه نتیجه بگیریم عربستان یا هر كشور دیگری نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد. واقعیت آن است كه اکثر كشورها سلاح هسته‌ای نمی‌سازند، نه به خاطر آنكه نمی‌توانند، بلکه به خاطر آنكه نمی‌خواهند. (Jeffery Lewis, 12/06/2015) علیرغم سخنان لویس، این نکته را می‌بایست مد نظر قرار داد که دانش هسته‌ای جزء علوم و فنون با پیچیدگی بالاست و فقط کشورهای محدودی در جهان صاحب این تکنولوژی هستند. محدودیت‌های فوق از جمله مهم‌ترین محدودیت‌های ریاض در خصوص دستیابی به سلاح هسته‌ای است. البته محدودیت‌های دیگری از قبیل مشکلات داخلی و رقابت‌های پیدا و پنهان شاهزادهها و عدم توجه آنها به مسائل راهبردی، مشکلات حقوقی موجود بر سر راه ریاض به واسطه عضویت در معاهداتی از قبیل NPT و یا پروتکل الحاقی و مانع‌تراشی اعضای باشگاه هسته‌ای جهان بر سر راه ریاض در مسیر هسته‌ای شدن قرار دارد.
امکان‌سنجی خرید سلاح از پاکستان
این باور وجود دارد که عربستان نزدیک به ٦٠ درصد بودجه برنامه هسته‌ای پاکستان را تأمین مالی کرده، به این شرط که بتواند کلاهک‌های هسته‌ای از پاکستان خریداری کند. دولت عربستان کمک‌های مالی را در اختیار صنایع دفاعی پاکستان قرار داده و به گفته کارشناسان غربی به آزمایشگاه‌های ساخت تجهیزات موشکی و هسته‌ای این کشور کمک کرده است. بازدید سلطان بن عبدالعزیز، وزیر دفاع وقت عربستان در سال‌های ١٩٩٩ و ٢٠٠٢ از مرکز تحقیقات هسته‌ای پاکستان مهر تأییدی بر نزدیکی روابط نظامی دو کشور بوده است. (سایت الوقت، 23/3/94: 11762) همچنین برخی منابع از گسترش شدید روابط عربستان با پاکستان و سرمایه‌گذاری آلسعود در برنامه هسته‌ای این کشور خبر می‌دهند. گزارش‌ها حاکی است که همکاری‌های عربستان با پاکستان و توسعه سریع آن مورد توجه سازمان‌های امنیتی آمریکا قرار گرفته است. (پایگاه خبری العالم، 16/8/92: 1532134)
| مهم‌ترین هدف عربستان از تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای، موازنه جمهوری اسلامی ایران در منطقه ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خاورمیانه است. ریاض پس از سقوط رژیم بعث این احساس را دارد که اولاً، ایران به سمت قدرت هژمون منطقه‌ای حرکت می‌کند؛ و ثانیاً، ریاض خود می‌بایست به عنوان بازیگر اصلی ایفای نقش نماید. |
علیرغم موارد مطروحه فوق، به نظر می‌رسد ساختار سیاسی عربستان و برخی دیگر از الزامات از قبیل فشارهای غرب، مانع از فروش هرگونه سلاح هسته‌ای به عربستان خواهد شد. زکریا در این خصوص بر این عقیده است که این امر بسیار غیر محتمل است. هرگونه تلاشی در این راستا، از ترس تحریم، اقدام متقابل غرب و پیگیری، باید به صورت سری انجام گیرد. عربستان در صنعت انرژی، زیرساخت‌ها، فروش نفت و خرید کالا تا حد زیادی به خارجی‌ها وابسته است. در صورتی که تحریم‌هایی از نوع ایران و کره شمالی بر این کشور وارد شود، نظام اقتصادی‌اش فرو خواهد پاشید. این صحیح است که سعودی‌ها در موارد زیادی به کمک پاکستان شتافتهاند، اما اسلامآباد به خوبی آگاه است که چنین اقدامی می‌تواند سبب واکنش‌های منفی و وضع تحریم‌ها شود. بنابراین، حتی برای خرسند کردن حامی خود در ریاض نیز بعید است که پاکستان دست به چنین کاری بزند. (افکارنیوز، 23/3/94: 422702) لذا به نظر می‌رسد امکان فروش تسلیحات هسته‌ای به عربستان بیشتر به بلوف سیاسی شباهت دارد تا به واقعیت؛ و به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف اینگونه بلوفها تأثیرگذاری بر مذاکرات هسته‌ای بین تهران و گروه 1+5 باشد.
اهداف عربستان از تلاش برای هسته‌ای شدن
مهم‌ترین هدف عربستان از تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای، موازنه جمهوری اسلامی ایران در منطقه ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خاورمیانه است. ریاض پس از سقوط رژیم بعث این احساس را دارد که اولاً، ایران به سمت قدرت هژمون منطقه‌ای حرکت می‌کند؛ و ثانیاً، ریاض خود می‌بایست به عنوان بازیگر اصلی ایفای نقش نماید. همچنین برنامه صلحآمیز هسته‌ای ایران و امکان دستیابی به توافق بین تهران و کشورهای 1+5 ریاض را بیش از پیش نگران کرده است. دیوید آلبرایت رئیس مؤسسه دانش و امنیت بین‌المللی، در مورد تلاش‌های اخیر عربستان مدعی شده: «آنها از تحولات مسئله ایران نگران هستند، آنها پول دارند، می‌توانند استعدادهای مورد نیاز را بخرند، آنها می‌توانند با پول آموزش هم ببینند، سعودی‌ها به دنبال راهی برای تأمین قدرت بازدارندگی در برابر ایران هستند.»
همچنین شاهزاده ترکی فیصل رئیس پیشین سازمان اطلاعاتی عربستان در پاسخ به این پرسش «لیندسی گراهام» سناتور آمریکایی که اگر ایران برنامه غنیسازی خود را در توافق نهایی احتمالی با غرب حفظ کند، آیا کشورهای عربی نیز به چنین حقی متوسل خواهند شد، می‌گوید: «فکر می‌کنم باید بر حقوق برابر برای همگان تأکید کنیم؛ این بخشی از معاهده ان.پی.تی است.» (دیپلماسی ایرانی، 26/11/92: 1928723) و یا اینکه عبدالله العسکر یکی از اعضای کمیته امور خارجی شورای مشورتی عربستان در اینباره می‌گوید: «ما ترجیح می‌دهیم خاورمیانه عاری از تسلیحات اتمی باشد، اما اگر ایران این اقدام را انجام دهد هیچ چیزی حتی جامعه بین‌الملل نیز نمی‌تواند جلوی ما را بگیرد.» همچنین ابراهیم الماریه سرهنگ بازنشسته سعودی و تحلیلگر مسائل امنیتی می‌گوید: «سران ما هرگز اجازه نخواهند داد ایران سلاح اتمی داشته باشد و ما نداشته باشیم. اگر ایران اعلام کند سلاح اتمی دارد، ما نمی‌توانیم ۳۰ سال برای دستیابی به آن صبر کنیم و باید قادر باشیم که طی یک هفته بدان دست یابیم.» (خبرگزاری تسنیم، 17/2/94: 733499)
| هدف دیگر عربستان از تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای به تحولات چند سال اخیر کشورهای عربی مربوط می‌شود. زیرا این تحولات بر نگرانی ریاض بیش از پیش افزوده است. خصوصاً ریاض نگران از دست دادن حیات خلوت خود یعنی یمن و یا عربستان دوم یعنی بحرین است. |
هدف دیگر عربستان از تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای به تحولات چند سال اخیر کشورهای عربی مربوط می‌شود. زیرا این تحولات بر نگرانی ریاض بیش از پیش افزوده است. خصوصاً ریاض نگران از دست دادن حیات خلوت خود یعنی یمن و یا عربستان دوم یعنی بحرین است. لذا می‌توان گفت با توجه به انقلاب‌های عربی زمینه‌های جدیدی از رقابت برای عربستان سعودی و ایران باز شده که گاهی اوقات از آن به عنوان یک جنگ سرد منطقه‌ای جدید یاد می‌شود. (Aarts & M. Al Tamamy, 2013) همچنین شاید عربستان بیش از هر زمان دیگری نگران کشیده شدن موجهای مردمی به ریاض باشد و یا اینکه احساس نماید همچون ابتدای هزاره جدید میلادی و مطرح شدن طرح «خاورمیانه بزرگ» در نوک پیکان حملات مدعیان دموکراسی به منظور تغییرات بنیادین قرار دارد و یا اینکه احساس کند از تنشهای موجود بین تهران و غرب به علت حل و فصل احتمالی پرونده هسته‌ای این کشور کاسته خواهد شد. بنابراین تلاش عربستان برای امنیت به عنوان رویایی اولیه با قدرت رو به افزایش ایران و متحدان منطقه‌ای آن در لبنان، سوریه و تلاش برای مهار قدرت هژمونیک ایران در خلیج فارس دیده شده است. (Mottale, 2014) زیرا دولت عربستان مظنون است که ممکن است ایران از بیثباتی در کشورهای عربی برای گسترش نفوذ خود در منطقه بهرهبرداری کند؛ امری که از دیدگاه ریاض تا حد زیادی در سال‌های اخیر افزایش یافته است. (Steinberg, 2014, p.13) بنابراین به نظر ریاض داشتن سلاح هسته‌ای شاید بتواند مانع از بهرهبرداری دیگر کشورها از تحولات چند سال اخیر جهان عرب شود؛ و همچنین مانع فشارهای گاه و بیگاه غرب برای تغییرات بنیادین در عربستان شود.
نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد تلاش‌های عربستان برای دستیابی به توانایی ساخت سلاح هسته‌ای و یا به دست آوردن آن با استفاده از دلارهای نفتی همچون گذشته ادامه داشته باشد. اما با توجه به جایگاه حساس خاورمیانه از یکسو، و ساختار سیاسی عربستان از سوی دیگر، این تلاشها چندان مثمرالثمر نیست. زیرا غرب متعهد به حفظ برتری تلآویو در منطقه است و سیستم متحجر عربستان خطر استفاده از سلاح هسته‌ای را در صورت دستیابی به آن افزایش می‌دهد. بنابراین به نظر نمی‌رسد دستهای عربستان برای این کار یعنی توانایی ساخت سلاح هسته‌ای و یا خرید آن، چندان باز باشد. مضافاً اینکه، امکان فروش سلاح هسته‌ای از سوی پاکستان به عربستان با توجه به رویکرد غرب به این موضوع، پایین بودن توانمندی‌های ریاض در نگهداری سلاح‌های هسته‌ای و داشتن مخاطراتی برای اسلامآباد پایین است. همچنین اگر غرب از تلاش‌های ریاض برای هسته‌ای شدن چشم‌پوشی کند، این امر به منزله پذیرش رقابت‌های هسته‌ای در منطقه خواهد بود، که چندان مورد پذیرش غرب نیست.
———————————–
منابع:
– جوان آنلاین، (18/3/94)، «هشدار سفير عربستان به غرب درباره توافق هسته‌اي با ايران: گزينه سلاح هسته‌اي روي ميز سعودي است»؛
http://javanonline.ir/fa/news/722063
– دیپلماسی ایرانی، (26/11/92)، «آیا سعودی‌ها به دنبال هسته‌ای شدن هستند؟»؛
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1928723
– پایگاه خبری العالم، (16/8/92)، »پاکستان به عربستان بمب هسته‌ای می‌دهد»؛
http://fa.alalam.ir/news/1532134
– افکارنیوز، (23/3/94)، «فرید زکریا تحلیل کرد: عربستان توان هسته‌ای شدن ندارد»؛
http://www.afkarnews.ir/vdce7w8ewjh8wfi.b9bj.html
– سایت الوقت، (23/394)، «امکان یا امتناع هسته‌ای شدن عربستان سعودی»؛
http://www.alwaght.com/fa/News/11762
– خبرگزاری تسنیم، (17/2/94)، «عربستان در اندیشه سلاح هسته‌ای برای به حاشیه راندن ایران است»؛
http://www.tasnimnews.com/Home/Single/733499
– Jeffery Lewis, (12/06/2015), ‘Sorry, Fareed: Saudi Arabia Can Build a Bomb Any Damn Time It Wants to’
http://foreignpolicy.com/2015/06/12/sorry-fareed-saudi-arabia-can-build-a-bomb-any-damn-time-it-wants-to/
– Norton, Augustus Richard (2003), “America in the Middle East: Statesmanship versus politics”, Current History, Vol. 102, No. 660.
– Saudi Arabia and the Arab Uprisings: National, Regional, and Global Responses, Paul Aarts and Saud M. Al Tamamy, Gulf Research Meeting, Cambridge, 2013, See at:
http://gulfresearchmeeting.net/index.php?pgid=Njk=&wid=NjI=&yr=2013
– “Saudi Arabia’s Foreign Policy and its Security Challenges”, Morris Mottale, International Security Forum, Articles, Middle East & North Africa: MENA, June 24, 2014, See at:
http://inter-security-forum.org/?p=433
– “Leading the Counter- Revolution, Saudi Arabia and the Arab Spring”, Guido Steinberg, SWP Research Paper, German Institute for International and Security Affairs, June 2014, Berlin, See at:
http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/research_papers/2014_RP07_sbg.pdf
