محیط زیست و نظم جهانی
تغییرات آب و هوایی در حال تغییر سیاست‌های کلان در کشورهای مختلف است. دوران معاصر، دورانی است که به راحتی می‌توان از تاثیر محیط زیست در تغییر نظم جهانی سخن گفت. اگر زمانی قدرت نظامی، حرف اول را در تعیین ساختار سیاسی جهان مشخص می‌کرد، امروز محیط زیست به یک عامل موثر در قدرت کشورها و یا تعیین قدرت کشورها در اقتصاد و امنیت تلقی می شود. امروز به واسطه‌ی گرم شدن زمین و آب شدن یخ‌های قطبی و افزایش سطح آب اقیانوس‌ها، برخی از کشورها در معرض غرق شدن هستند. از سوی دیگر تغییرات اقلیمی، جغرافیای زیستی جهان را تغییر می‌دهد. اگر روزگاری بین‌النهرین مهد تمدن‌ها و زندگی بشری تلقی می‌گردید با احداث سد، کمبود بارندگی و … تبدیل به بیابان خواهد شود و خشکسالی در کشورهای غربی ایران کانون‌هایی برای گرد و غبار در آسمان ایران خواهند بود که به مرور می‌تواند باعث سخت‌تر شدن شرایط زندگی در غرب ایران شود.
روند معاهدات زیست‌محیطی
همانطور که گفته شد، تغییر اقلیمی آب و هوا در سطح جهان به یکی از دغدغه‌های اصلی بشری تبدیل شده است. گازهای گلخانه‌ای که حاصل توسعه سریع صنعتی در کشورهای صنعتی می‌باشد، این کشورها را برآن داشته تا برای حیات خود، تصمیم به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای بگیرند و این مسئله منجر به پیمان کیوتو شد. پیمانی که نشست دسامبر ۱۹۹۷ در کیوتو-ژاپن مورد مذاکره قرار گرفت. این نشست در ۱۶ مارس ۱۹۹۸ افتتاح و در ۱۵ مارس ۱۹۹۹ پایان یافت. این موافقت‌نامه در پی تصویب روسیه در ۱۸ نوامبر ۲۰۰۴، در ۱۶ فوریه ۲۰۰۵ به حالت اجبار درآمد. در نتیجه، در اکتبر سال ۲۰۰۶ تمامی ۱۶۶ کشور، موافقت نامه را به امضا درآورده بودند.[1]
کنوانسیون تغییرات آب و هوایی
اما مهمترین اقدام در زمینه تغییرات اقلیمی، کنوانسیون تغییر آب و هوایی بود. در سالهاي دهه ۱۹۸۰، شواهد علمي نشان دادند كه انتشار گازهاي گلخانه‌اي ناشي از فعاليت‌هاي انساني، خطراتي براي آب و هواي جهان ايجاد مي‌كند و به اين ترتيب افكار عمومي لزوم ايجاد كنفرانس‌هاي بين المللي دوره‌اي و تشكيل پيمان نامه‌اي براي حل اين مسئله را احساس كرد. دولت‌ها براي انعكاس افكار عمومي يكسري كنفرانس بين المللي برگزاركردند و تنظيم قراردادي بين‌المللي را براي بررسي اين مسئله خواستار شدند. در سال ۱۹۹۰ مجمع عمومي سازمان ملل متحد كميته مذاكرات بين الدول (INC) را جهت تدوين كنوانسيون تغيير آب و هوا (UNFCCC) تشكيل داد.[2]
كميته مذاكرات، پيش نويس كنوانسيون را تهيه كرد و اين پيش نويس در ۹ ماه مه ۱۹۹۲ در مقر سازمان ملل در نيويورك تصويب شد. اين كنوانسيون در اجلاس زمين، در ژوئن ۱۹۹۲ در ريودوژانيرو (برزيل)، جهت امضاء اعضاء آماده گرديد. اين كنوانسيون در طول جلسه ريو توسط سران كشورها و مقامات ارشد ۱۵۴ كشور دنيا امضاء و از تاريخ ۲۱ مارس ۱۹۹۴ لازم الاجراء شناخته شد. تا اواسط سال ۱۹۹۹ بيش از ۱۷۵ كشور عضو سازمان ملل آنرا تصويب كردند يا پذيرفتند و به اين ترتيب خود را ملزم به رعايت مفاد كنوانسيون دانستند.[3] ايران نيز در سال ۱۹۹۶ پس از تصويب هيئت دولت و مجلس شوراي اسلامي به عضويت اين كنوانسيون در آمد.
هدف نهائي اين كنوانسيون و هر ابزار قانوني مرتبط كه توسط كنفرانس اعضاء مورد پذيرش قرارگيرد، دستيابي به تثبيت غلظت گازهاي گلخانه‌اي در اتمسفر تا سطحي است كه از تداخل خطرناك فعاليت‌هاي بشر با سيستم آب و هوايي جلوگيري نمايد. چنين سطحي بايد در يك چهارچوب زماني كافي حاصل گردد تا چرخه‌های حیات بطور طبيعي با تغيير آب و هوا خود را همراه کنند و این اطمينان به وجود آید كه امنيت‌غذايي در خطر قرار نمی‌گیرد و رشد اقتصادي به طور پايدار ايجاد مي‌گردد.[4]
| اگر زمانی قدرت نظامی، حرف اول را در تعیین ساختار سیاسی جهان مشخص می‌کرد، امروز محیط زیست به یک عامل موثر در قدرت کشورها و یا تعیین قدرت کشورها در اقتصاد و امنیت تلقی می شود. امروز به واسطه‌ی گرم شدن زمین و آب شدن یخ‌های قطبی و افزایش سطح آب اقیانوس‌ها، برخی از کشورها در معرض غرق شدن هستند. |
توافق پاریس
کشورهای عضو کنوانسیون نشست‌های گوناگونی به عنوان COP برگزار کردند اما باید بیست و یکمین نشست کنفرانس اعضاء متعاهد کنوانسیون و یازدهمین جلسه متعاهدین پروتکل کیوتو در پاریس را مهمترین نشست دانست. مذاکرات پاریس که با هدف رسیدن به یک توافق جهانی و محدود نمودن تغییرات اقلیمی برگزار شد، در پایان به توافقنامه پاریس منتهی گردید.
به طور کلی همانطور که گفته شد، گرم شدن کره‌ی زمین، آب شدن یخ‌های قطبی، انتشار گازهای گلخانه‌ای، آلاینده‌های زیست محیطی و … تنها نگرانی دوستداران محیط زیست نیست. گرم شدن کره‌ی زمین و تغییرات اقلیمی، زندگی همه‌ی ساکنین زمین را می‌تواند تحت تاثیر قرار دهد و اقدامات جدی‌تری در سطح دولت‌ها را می‌طلبید. از 30 نوامبر تا 12 دسامبر 2015، کنفرانس تغییرات آب و هوایی 2015 سازمان ملل متــحد در پاریس برگزار شد که هدف از آن رسیـدن به یک توافقنامه جهانی برای مقابله با این تغییرات همراه با حضور 195 عضو آن بود. سال2009 و در کنفرانس کپنهاگ رسیدن به یک توافق غیر ممکن بود اما جدی شدن خطرات زیست محیطی باعث شد تا در روز 12 دسامبر سرانجام این مذاکرات برای رسیدن به توافقی اثرگذار به نتیجه برسد. بنا به نظر بسیاری از تحلیلگران، توافق حاصل شده، توافقی تاریخی بود، این مذاکرات نشان می‌دهد که تغییرات آب و هوا به سرعت رشد گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از گرم شدن زمین گره خورده‌است.[5]
بر اساس این توافق، افزایش گرمایش زمیـن باید زیر دو درجه سانتی گراد باقی بماند. به این ترتیب تمامی کشورها باید متعهد شوند تولید گازهای کربنی خود را کاهش دهند. هدف این است که دمای زمین تا پایان این قرن در سطح 1.5 درجه‌ی سانتی‌گراد حفظ شود. در صورت عدم تلاش برای اعمال این محدودیت‌ها، افزایش گرمایش زمین ممکن است به سه درجه‌ی سانتی‌گراد نیز برسد که این امر مخاطرات بسیاری را برای ساکنان کره‌ی زمین به همراه خواهد داشت.[6]
کشورهای امضاکننده‌ی این توافقنامه متعهد می‌شوند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به هدف کاهش جهانی گازهای‌گلخانه‌ای دست یابند. گرچه این متن زمان مشخصی را تعیین نکرده است اما کشورها باید باید بر اساس دستاوردهای علمی، بتوانـند با ایجاد تعادل میان منابع انسانی تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای، تولید آنها را تا نیمه‌ی دوم قرن جاری، کاهش دهند.[7]
این امر به معنای قطع کامل تولید گازهای گلخانه‌ای نیست، بلکه به آن معناست که کشورها باید آنقدر روند تولید گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهند تا به وسیله‌ی روندهای طبیعی متعادل شده و یا به صورت تکنولو‌ژیک، مهار شوند.
به منظور ضمانت اجرایی، همه‌ی کشورها متعهد می‌شوند هر پنج سال یک‌بار، یک تعهدنامه‌ی جدید ملی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای تنظیم کنند. هر یک از این تعهدنامه‌ها باید پیشرفت حاصل شده را نشان دهد. این روند به دقت از سوی ناظران بررسی خواهد شد تا هدف ثابت نگه داشتن میانگین دمای زمین تحقق یافته و کمتر از دو درجه‌ی ساتی‌گراد باقی بماند.[8]
بخش دیگری از توافق به آمادگی کشورها برای رویارویی با تغییراتی اقلیمی اشاره می‌کند به این ترتیب که آنها باید برنامه‌ریزی‌های مدونی برای این امر داشته باشند.
در این توافق قسمتی با عنوان تخریب و آسیب در نظر گرفته شده‌است که برای موقعیت‌های خاص از راهکارهایی همچون بیمه برای مقابله با مخاطرات پیش آمده نام می‌برد. به عبارت دیگر کشورهای پیشرفته برای جبران خسارت‌ها، بخش مهمی از این توافق را به چگونگی پرداخت هزینه‌های مورد نیاز برای تحقق اهداف پیش رو، اختصاص داده‌اند. بر اساس مفاد این متن، کشورهای پیشرفته، منابع مالی مورد نیاز برای کمک به کشورهای در حال توسعه را باید فراهم کنند، چه در زمینه‌ی کاهش گازهای گلخـانه‌ای و چه در زمینه‌ی انطباق با تغییرات احتمالی؛ به عبارت دیگر آنها را برای دستیابی به یک سیستم تولید انرژی پاک یاری دهند. بند دیگر این توافق کشورهای ثروتمند را ملزم می‌کند تا از سال 2020 به کشورهای فقیر، مبلغ 100 میلیارد دلار به طور سالیانه پرداخت کنند.[9]
به نظر می‌رسد این توافقنامه به منافع تمام کشورهای عضو توجه کرده است، از سوی دیگر این سند همه‌ی کشورها را ملزم به رعایت مفاد آن می‌کند. این به این معنی است که همه‌ی کشورها باید تلاش خود را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای به ویژه محدود کردن تاثیرات انسان در تولید آن به کار برند.
یکی دیگر از نکات مهم این توافق که به نوعی ضمانتی برای تحقق اهداف مورد نظر است، توافق بر سر قیمت‌گذاری بر روی سوخت‌های فسیلی است. استراتژی قیمت‌گذاری این سوخت‌ها به گونه‌ای خواهد بود که کشورها را به استفاده از سوخت‌های پاک تشویق کند.
نشست مراکش یا COP22 به نوعی بررسی جزئیات توافق اجلاس قبلی یعنی توافق پاریس را برعهده داشت. نمایندگان حدود ۲۰۰ کشور جهان در نشست بررسی تغییرات اقلیمی در مراکش توافق کردند تا توافق قبلی خود موسوم به «توافق پاریس» را عملی کنند. تبیین جزییات و وضع مقررات و قوانین برای به سرانجام رساندن «توافق پاریس» در دو سال آتی را می توان دستاورد عمده نشست مراکش موسوم به «کوپ ۲۲» دانست.
| آنچه که می تواند برای ایران یک تهدید باشد، همین سازوکارهای حقوقی در چارچوب محیط زیست است که باید به شدت مورد توجه قرار بگیرد. شاید این بی‌توجهی در برخی وجود داشته باشد که محیط زیست یک موضوع حاشیه‌ای است که نیازی نیست تا در امضاء قراردادها و تصویب معاهدات، دقتی کافی مبتنی بر آینده‌های ممکن صورت گیرد. اما واقعیت این است که برخی امضاءها و تصویب‌ها می‌تواند زمینه فشار بر ایران را در آینده فراهم سازد. |
ایران و تعهدات محیط زیستی
تغییرات اقلیمی به یک عنصر مهم در تعیین هندسه‌ی آینده‌ی جهان بدل شده است که نمی‌توان آن را از محاسبات سیاسی و امنیتی و اقتصادی جدا کرد.
این درجه از اهمیت باعث شده است تا سازوکارهای مختلف بین‌المللی برای محیط‌زیست لحاظ شود و برای گسترش قوانین، معاهدات، رژیم‌ها، سازمان‌ها و ارزش‌های زیست محیطی حرکت‌های گوناگونی صورت بگیرد. در کنار گسترش افقی، گسترش عمودی و عمقی نیز وجود خواهد داشت. یعنی محیط‌زیست نیز یکی از مصادیق صلح و امنیت بین‌الملل خواهد شد و به طور مثال در آینده‌ای نه چندان دور برای یک آلاینده‌ی زیست محیطی، قطعنامه‌ی فصل هفتی در شورای امنیت تصویب خواهد شد و یا دادگاه‌های بین‌المللی به صورت ویژه به بحث محیط‌زیست ورود پیدا خواهند کرد.
اقدامات حقوقی و حرکت به سمت کنوانسیون ها و معاهدات مختلف بین‌المللی زمینه اقدامات اساسی در آینده را فراهم خواهد کرد. امروز عنوان می‌شود که ایران یکی از کشورهای عمده در تولید گازهای گلخانه‌ای می‌باشد اما این مسئله که بسیاری از مشکلات زیست محیطی زاییده‌ی تفکر و عملکرد غرب و توسعه غربی است، در حال به حاشیه رانده شدن است. اگرچه ایران باید به سمت کاهش آلاینده‌های زیست محیطی حرکت کند اما نباید این مسئله زمینه را برای سوءاستفاده علیه ایران فراهم کند و برعکس باید زمینه‌ای برای دریافت کمک‌های بین‌المللی باشد.
آنچه که می تواند برای ایران یک تهدید باشد، همین سازوکارهای حقوقی در چارچوب محیط زیست است که باید به شدت مورد توجه قرار بگیرد. شاید این بی‌توجهی در برخی وجود داشته باشد که محیط زیست یک موضوع حاشیه‌ای است که نیازی نیست تا در امضاء قراردادها و تصویب معاهدات، دقتی کافی مبتنی بر آینده‌های ممکن صورت گیرد. اما واقعیت این است که برخی امضاءها و تصویب‌ها می‌تواند زمینه فشار بر ایران را در آینده فراهم سازد. به هر حال کشورهای صنعتی به واسطه‌ی آلایندگی‌های فراوان صنایع خود، به سمت بهبود زیست محیطی این صنایع حرکت کردند. برخی از کشورها به پیمان کیوتو نپیوستند تا بدون ایجاد الزام و تعهد حقوقی برای خود، نسبت به تغییر صنایع اقدام کنند. حال بسیاری از کشورهای صنعتی به استانداردها و فناوری‌های متناسب با محیط زیست دست پیدا کرده‌اند و کشور ایران که گام در راه صنعتی شدن گذاشته است با موانعی در زمینه صنایع خود مواجه خواهد شد.
از سوی دیگر تغییرات اقلیمی آینده‌ی خوبی برای ایران ایجاد نمی‌کند. کمبود آب در کنار افزایش دما در منطقه، به مهاجرت داخلی و خارجی منتج خواهد شد. بسیاری از مناطق ایران به دلیل کمبود آب و برخی مناطق به واسطه آلودگی‌های منطقه‌ای همچون ریزگردها، برای سکونت دچار مشکلاتی خواهند شد و عملا جغرافیای قابل سکونت ایران کاهش پیدا خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
محیط‌زیست به واسطه‌ی آسیب‌ها و نتایج ناشی از این آسیب‌ها، تبدیل به یک موضوع سطح بالا در سیاست جهانی شده است. موضوعی که امروز با امنیت کشورها سروکار دارد و برخی از کشورها را در معرض نابودی قرار داده است. از این رو اقدامات سیاسی در خصوص محیط‌زیست گسترش عمودی و افقی پیدا کرده و در کنار افزایش سازوکارهای عرفی و ارزشی، معاهدات و زمینه‌های حقوقیِ متعددی برای آن ایجاد شده است. در آینده نزدیک ممکن است دادگاه‌های بین‌المللی محیط‌زیستی تشکیل شود و حتی شورای امنیت، موضوعات محیط‌زیستی و آلاینده‌‌ها را تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی تلقی نماید. از این رو ایران باید با وسواس به معاهدات و تعهدات محیط‌زیستی توجه داشته باشد.
[1] History Kyoto Protocol,addresses: https://www.mtholyoke.edu/~danov20d/site/history.htm
[2]Luis Gomez-Echeverri,The Financial Mechanism of the UNFCCC, European Capacity Building Initiative, April 2009, addresses: http://www.oxfordclimatepolicy.org/publications/documents/ecbiBrief-FMHistory.pdf
[3] A brief history of the climate change process. Address: http://unfccc.int/cop7/issues/briefhistory.html
[4]https://unfccc.int/files/meetings/bonn_oct_2015/application/pdf/african_group_article_2_purpose_19_october_2015_.pdf
[5] ایسنا. توافق پاریس پیروزی برای ملت‌ها، محیط زیست و چند جانبه‌گرایی است. 30آذر1394.کدخبر: 94093017969. آدرس:
http://www.isna.ir/news/94093017969
[6] متن توافقنامه پاریس:
http://climate-change.ir/my_doc/climatechange/news/top_box/Final_COP4-1.rar
[7] http://www.safarestan.com/Post/Detail/32
[8] مجید شفیع‌پور، صفر تا صد توافقنامه «تغییرات اقلیم» پاریس،3اردیبهشت1395، ایسنا، کد خبر: 95020300842.
[9] نفت نامه، پیمان اجلاس اقلیمی پاریس، فرصتی بی بدیل برای توسعه صنعت گاز جهان و ایران، 1دی1394، کدخبر:36137.
