اندیشکده راهبردی تبیین – دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، در 13 ژانویه 2019 بعد از تماس تلفنی با رجب طیب اردوغان در توییتی از ضرورت تشکیل منطقهای امن در نوار شمالی شرق فرات خبر داد. بر اساس مطالب ضدونقیض منتشر شده عرض این منطقه حدود 32 و طول آن 460 کیلومتر است. اگر منطقه امن پیشنهادی ترامپ عملیاتی شود، عملاً سرتاسر نوار شمالی سوریه، خارج از کنترل نظام سوریه خواهد بود و از سوی دیگر عرصه برای تداوم حضور آمریکا از طرق مختلف در بحران سوریه نیز باز می‌شود.
منطقه امن در سوریه یکی از مباحث قدیمی بحران سوریه است که تقریباً از ابتدا از سوی دولت‌های ترکیه، عربستان سعودی، فرانسه و برخی از مقامات جمهوری‌خواه آمریکا همچون سناتور مک‌کین به بهانه حمایت از آوارگان و مردم غیرنظامی مطرح شده ولی در واقع هدف اکثریت مطرح‌کنندگان این طرح تضعیف نظام سوریه بوده است. دستگاه سیاست خارجی اوباما به دلایل مختلف از این امر امتناع کرد. ازجمله دلایل آن را می‌توان ناکارآمدی منطقه امن و همین‌طور ایجاد فضا برای گسترش اقدامات گروه‌های تکفیری همچون داعش و فتح الشام عنوان کرد؛ اما علت اصلی عدم موافقت دولت اوباما با منطقه امن، واقعیت‌های سیاسی و میدانی بود که ایالات متحده آمریکا با توجه به آن در اجرای این سیاست تردیدهای جدی داشت. با توجه به مطرح شدن منطقه امن در شرق فرات هریک از بازیگران فعال در عرصه بحران سوریه مواضع و اهدافی را در قبال این موضوع دنبال می‌کنند که نوشتار حاضر به آنها می‌پردازد.
مواضع بازیگران
1-نظام سوریه: با توجه به اینکه طرح ایجاد منطقه امن در شمال سوریه مانع جدی بر سر اهداف نظام سوریه در اعاده حاکمیت بر کل سرزمین سوریه و همچنین مبارزه با تروریسم است به نظر می‌رسد این نظام با این طرح و طرح‌های این‌چنینی مخالف باشد.
2-کردهای سوریه: بر اساس اعلام رسانه‌ها برخی از رهبران کردهای سوریه مخالفت خود را ابا ایجاد منطقه امن اعلام کرده‌اند که به نظر می‌رسد کردهای سوریه ایجاد منطقه امن را در راستای اهداف ترکیه می‌دانند که طرحی برای تضعیف بیش‌ازپیش کردها در شمال سوریه است. به نظر می‌رسد کردها بعد از اعلام خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، اعتماد خود را نسبت به آمریکا از دست داده‌اند و این طرح و طرح‌های این‌چنینی که حتی ظاهر حمایت از کردها را داشته باشد، نمی‌تواند اعتماد آنها را احیا کند.
3-عرب‌های ساکن در شرق فرات: موضع‌گیری عرب‌های ساکن در شرق فرات نسبت به ایجاد منطقه امن، بستگی به موضع‌گیری‌های سران قبایل و عشایر آنها که برخی همسو با ترکیه و برخی همسو با نظام سوریه هستند، دارد؛ اما به نظر می‌رسد اکثر عرب‌های ساکن در شرق فرات با ایجاد منطقه امن تحت نظر آمریکا مخالف‌اند؛ زیرا خود را قربانی طرح‌های آمریکایی همچون تسلط کردها بر عرب‌ها و همچنین تداوم‌بخشی به بحران در این مناطق می‌دانند
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
4-ایالات متحده آمریکا: به نظر می‌رسد اهداف اعلامی آمریکا از ایجاد منطقه امن با همکاری متحدانش برای حفاظت از پناه‌جویان و آوارگان و نیروهای کرد پوششی بر اهداف اصلی این کشور در بحران سوریه باشد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: نخست، مقامات آمریکایی به‌خوبی می‌دانند که با خروج نیروهای آمریکایی از شرق فرات، نظام سوریه و روسیه خلأ قدرت را در این منطقه پر خواهند کرد و برای جلوگیری از این امر سعی دارند با بهانه‌های مختلف همچون منطقه امن حضور خود را در معادلات بحران سوریه با حداقل نیرو و هزینه حفظ کنند. دوم آمریکا قصد دارد با برقراری رژیمی همچون منطقه امن، متحد استراتژیکش یعنی ترکیه را در بحران سوریه تقویت کند تا به این وسیله مانع از تسلط روس‌ها در این منطقه شود. سوم مطرح شدن منطقه امن، فضایی را برای تداوم بقای گروه‌های کرد و عرب نزدیک به آمریکا در این مناطق مهیا می‌کند. در این صورت آمریکا تا زمانی که منافع آن در این منطقه تأمین نشود می‌تواند به‌وسیله این گروه‌ها همچنان بحران سوریه را پویا نگه دارد. چهارم، به دلیل مخالفت اکثر بازیگران فعال در عرصه بحران سوریه با ایجاد منطقه امن مطرح کردن چنین مباحثی، زمینه را برای باقی ماندن آمریکا در فضای سیاسی بحران سوریه فراهم می‌کند و این کشور می‌تواند همچنان به‌عنوان بازیگری فعال در مذاکرات و روندهای حاکم بر حل بحران سوریه حضوری فعال داشته باشد. پنجم، دونالد ترامپ در جریان رقابت‌های انتخاباتی وعده‌های مختلفی می‌داد. برای مثال در مورد سوریه وعده ایجاد منطقه امن را داده بود و ترامپ تاکنون نشان داده است سعی دارد وعده‌های خود را هرچند به‌صورت اعلامی اجرا کند.
5-روسیه: اگرچه روسیه به‌طور رسمی مخالفتی با طرح ایجاد منطقه امن نکرده ولی با توجه به راهبردهایش در بحران سوریه همچون اعاده حاکمیت نظام سوریه بر تمام سرزمین سوریه و همچنین کم کردن نقش آمریکا در عرصه این بحران، به نظر می‌رسد با این طرح مخالف باشد ولی به دلیل اینکه ترکیه نیز در این روند دارای منافع است و این کشور مبنای سیاست کنونی خود را بر همکاری با ترکیه قرار داده، سعی دارد از طریق دیپلماسی این موضوع را مدیریت نماید همان‌طور که در مذاکرات اخیر پوتین و اردوغان در مسکو در 23 ژانویه 2019، سعی شد راه‌حلی ارائه شود.
6-ترکیه: ترکیه همواره از ایجاد منطقه امن با مدیریت خود حمایت کرده ولی به دلیل مشخص نبودن ابعاد منطقه امن مطرح شده از سوی آمریکا، نسبت به آن تردیدهایی دارد، در این راستا خواهان مذاکرات بیشتر با آمریکا در مورد این طرح است. به نظر می‌رسد آمریکایی‌ها درصدد انتقال این پیام به ترک‌ها هستند که آمریکا به دنبال رفع نگرانی امنیتی ترکیه از ناحیه کردهای سوریه و مشخصاً حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه (PYD) است که دارای ارتباطاتی ایدئولوژیک و نظامی با حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) هستند. این طرح در شرایطی از سوی واشنگتن ارائه شد که آنکارا پیوسته از ضرورت حمله به این گروه و شاخه نظامی‌اش در سوریه سخن می‌گوید. در هر صورت، در شرایط کنونی ترکیه با ابراز تردیدهایی از این طرح آمریکا استقبال کرده و گفته است که این طرح، از ابتدا پیشنهاد خود آنکارا بوده است. با گذشت حدود دو سال از بحران سوریه، ترکیه پیشنهاد تشکیل منطقهای امن در نوار شمالی غرب فرات –حد فاصل اعزاز تا جرابلس- را داد و البته موفق شد با حمله نظامی به سوریه، این طرح خود را روی زمین محقق سازد و بعدها این منطقه را تا عفرین گسترش دهد. گفتنی است، ترک‌ها به دلیل حضور در روند آستانه و مذاکرات خود با جمهوری اسلامی ایران و روسیه سعی دارند این روند خود را نیز تداوم ببخشند. گفتنی است دولت ترکیه دو نگرانی عمده از سوی بحران سوریه دارد: نخست، قدرت‌یابی کردها در شمال سوریه که زمینه بحران‌آفرینی در داخل ترکیه می‌شود و دوم تضعیف نیروهای همسو با این کشور در روندهای حل بحران سوریه که می‌توانند در آینده سیاسی سوریه منافع ترکیه را تأمین نمایند. با خروج نیروهای آمریکایی از شرق فرات نگرانی‌های ترکیه تا حدودی از موضوع کردی کاسته شده اما ترکیه نگران است که با احیای حاکمیت نظام سوریه در این مناطق، کردها به ابزاری به دست نظام سوریه برای تحت‌فشار قرار دادن این کشور تبدیل شوند. از سویی دیگر نظام سوریه به قلع‌وقمع کردن نیروهای معارض همسو با ترکیه اقدام کند که این امر زمینه افزایش آوارگان سوری از یک‌سو و از بین رفتن دستاوردها و سرمایه‌گذاری‌های ترکیه بر روی گروه‌های معارض می‌شود. به نظر می‌رسد ترک‌ها به‌خوبی می‌دانند با توجه به شرایط جدید سیاسی و میدانی این امر نیازمند رایزنی‌ها و مذاکرات گسترده با آمریکایی‌ها از یک‌سو و روس‌ها، سوری‌ها و ایرانی‌ها از سویی دیگر است به همین دلیل فضای مذاکره را با تمام طرف‌ها حفظ می‌کنند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
7-جمهوری اسلامی ایران: اگرچه جمهوری اسلامی ایران معتقد به گفتگوهای منطقهای بر سر موضوعات بحران سوریه است و در روند آستانه نیز نقش فعالی دارد ولی همواره بر مبارزه با تروریسم و حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه تأکید داشته و مخالف هرگونه اقدامی است که خللی در این روند ایجاد کند. در این راستا جمهوری اسلامی ایران با ایجاد منطقه امن توسط هر طرفی ازجمله ترکیه یا آمریکا مخالف است و این امر را خللی در روند مبارزه با تروریسم و احیای حاکمیت نظام سوریه می‌داند.
موانع تحقق منطقه امن
در مورد امکان‌سنجی تحقق طرح آمریکایی منطقه امن در شرق فرات می‌توان گفت به دلیل اینکه آمریکا و ترکیه و همچنین گروه‌های همسو با ترکیه و غرب با ایجاد منطقه امن موافق هستند، ممکن است بخش‌هایی از این طرح محقق شود ولی میزان و ابعاد آن بستگی به نقش‌آفرینی سیاسی و میدانی نظام سوریه و دیپلماسی فعال روسیه و ایران دارد. اجرای کامل این طرح با موانع جدی روبرو است که برخی از مهم‌ترین آن عبارتند از:
1-اهداف متعارض حامیان طرح منطقه امن: یکی از موانع جدی اجرای طرح منطقه امن در شمال سوریه اختلاف نظر ایالات متحده آمریکا و ترکیه در اهداف و نحوه اجرای این طرح است. برای مثال ترک‌ها خواستار ایجاد منطقه امن به‌عنوان مقدمه‌ای برای کاهش تهدید کردی و حفظ نیروهای همسو با خود هستند. درحالی‌که یکی از مهم‌ترین راهبردهای آمریکا، انگلستان و فرانسه در ایجاد منطقه امن، تضعیف محور مقاومت، حمایت از کردها و کاهش بحران آوارگان است. گفتنی است در چند سال اخیر سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در بحران سوریه مبتنی بر تقویت کردها بوده است که این امر نقطه آغاز اختلافات ترکیه با آمریکا است. به نظر می‌رسد مسئله کردی، مانع و مخل جدی در اجرای این طرح است.
2-عدم وجود یک طرح روشن و مشخص برای اجرای منطقه امن: از آغاز بحران سوریه تاکنون طرح‌های مختلفی برای اعمال منطقه امن مطرح شده است و برخی از آنها مخصوصاً طرح ترک‌ها به شکل محدودی در غرب فرات در شمال سوریه اجرایی شده است. ولی آن چیزی که مشخص است اینکه تاکنون طرح روشن و مشخصی که مورد توافق طرف‌ها باشد وجود نداشته و این امر یکی از موانع اجرای این طرح است.
3-توافقات اخیر میان طرف‌های درگیر و قدرت‌های منطقهای و بین‌المللی: با توجه به مذاکرات آستانه و توافقاتی که بین شرکت‌کنندگان آن در مورد آینده بحران سوریه شده است و همین‌طور این مسئله که روس‌ها بارها اعلام کرده‌اند که با هرگونه طرحی که زمینه‌ساز ایجاد منطقه امن در سوریه باشد مخالف‌اند، اجرای این طرح با مانع جدی روبرو است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
پیامدهای ایجاد منطقه امن
مهم‌ترین پیامد تحقق احتمالی طرح آمریکایی منطقه امن در شمال سوریه، تداوم بحران در سوریه به شکل خاص و منطقه غرب آسیا به شکل عام خواهد بود. در مورد پیامدهای تحقق این طرح بر محور مقاومت می‌توان موارد زیر را عنوان کرد:
1-یکی از اهداف آمریکا برای حضور در سوریه تحت هر عنوان و طرحی، تضعیف محور مقاومت است و تحقق اهداف این طرح می‌تواند برای محور مقاومت چالش‌آفرین باشد.
2-ایجاد منطقه امن زمینه‌ساز طولانی‌تر شدن بحران سوریه می‌شود که این امر نیز برخلاف اهداف محور مقاومت در پایان بحران سوریه است.
3-طرح ایجاد منطقه امن به‌نوعی زمینه‌ساز ایجاد اختلال در روند آستانه و اختلاف میان ترکیه، روسیه و ایران است و تضعیف روند آستانه با اهداف کلان محور مقاومت در حل‌وفصل بحران سوریه بدون حضور آمریکا در منطقه غرب آسیا در تضاد است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr5', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr5", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
طرح آمریکایی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه در واقع تلاشی برای حفظ جایگاه آمریکا و متحدانش همچون ترکیه و معارضان سوری در بحران سوریه و همین‌طور ایجاد اختلال در روند آستانه است. به غیر از ترکیه، بقیه بازیگران همچون نظام سوریه، کردها، روسیه و جمهوری اسلامی ایران مخالف این طرح هستند و این طرح را زمینه تداوم بحران سوریه می‌دانند. به نظر می‌رسد برای جلوگیری از تحقق این طرح می‌توان راه‌کارهایی را ارائه نمود که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از نخست: رصد دقیق تحرکات سیاسی و میدانی آمریکا در بحران سوریه. دوم: تقویت نظامی ارتش سوریه و محور مقاومت در شمال سوریه که می‌تواند بخشی از طرح آمریکایی را با بن‌بست روبرو کند. سوم: افزایش رایزنی‌ها میان جمهوری اسلامی ایران با ترکیه برای برطرف کردن برخی از نگرانی‌ها این کشور در شمال سوریه. چهارم: افزایش رایزنی‌ها با کردها و اعراب ساکن در شمال سوریه برای دستیابی هرچه سریع‌تر به توافقات ملی برای یافتن راه‌حل سیاسی بازگشت حاکمیت نظام سوریه بر اراضی شمالی این کشور.
