اندیشکده راهبردی تبیین- تجاوز ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی به یمن با «عملیات طوفان قاطعیت»، فقر منابع و مطالعات علمی در خصوص یمن را برای ناظران ثابت کرد. به‌‌رغم این‌که تحولات پس از سال ۲۰۱۵ توجه تحلیل‌گران را به یمن جلب کرد و منجر به تولید مقالات و کتب بیش‌تری در این زمینه شد اما اغلب این آثار یک ویژگی مشترک داشتند که منازعه یمن را به جنگ نیابتی میان تهران و ریاض تقلیل می‌دادند. در این میان کتاب «قبایل و سیاست در یمن: تاریخ نبرد حوثی‌ها»[۱] به قلم «ماریکه برانت»[۲] تلاش می‌کند تا از ساده‌سازی‌های مربوط به جنگ در یمن عبور کند و درک عمیق‌تری نسبت به قدرت‌گیری انصارالله در این کشور ارائه دهد.
اثر حاضر داستان نبرد حوثی‌ها در استان صعده را از نگاه قبایل بومی نقل می‌کند. هرچند اغلب به نبرد حوثی‌ها- که از سال ۲۰۰۴ آغاز شد- از منظر جنگ نیابتی میان ایران و عربستان یا شکاف سنی و شیعه نگریسته می‌شود اما یافته‌های برانت نشان می‌دهد که این مسئله ریشه‌های عمیق‌تری در تاریخ معاصر استان صعده و شمال یمن دارد. در واقع به ادعای نویسنده، ریشه‌های این منازعه را باید در تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرقه‌ای از زمان جنگ داخلی در دهه ۱۹۶۰ و پیامدهای آن برای جامعه‌ای بومی که زیر تسلط هنجارهای قبیله‌ای بود، جست‌وجو کرد. این دگرگونی‌ها و تحولات از جنگ داخلی تا نبرد حوثی‌ها افراد، خانواده‌ها و گروه‌های یکسانی را دربرمی‌گرفت و با مناقشات مشابهی بر سر منابع، امتیازات ویژه و قدرت، پیش برده می‌شد. این کتاب محصول سال‌ها کار میدانی و تحقیقی انسان‌شناسی است و نسبت به پیچیدگی‌های بومی نبرد حوثی‌ها و زمینه‌های تاریخی آن رویکرد ویژه‌ای را ارائه می‌دهد. بدین ترتیب اثر حاضر که در سال ۲۰۱۷ به زبان انگلیسی و توسط انتشارات آکسفورد به چاپ رسید، بر ضرورت درک ماهیت به شدت بومی، شخصی و غیر ایدئولوژیک منازعه داخلی در یمن تاکید می‌کند.
معرفی نویسنده
«ماریکه برانت» دکترای خود را در رشته علوم فرهنگی از دانشگاه هومبولت برلین اخذ کرده است. برانت از سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ در یمن سکنی گزید و در آن‌جا زبان عربی آموخت. سپس در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ کمک هزینه ماری اسکلودوسکا کوری اتحادیه اروپا را کسب کرد. وی علاوه بر کتاب «قبایل و سیاست در یمن»، مقالات متعدد دیگری در خصوص قبیله‌گرایی، تاریخ و شجره قبیله‌ای و روابط قبیله- دولت در یمن به رشته تحریر درآورده است. برانت در حال حاضر تحلیل‌گر ارشد موسسه انسان‌شناسی اجتماعی «آکادمی علوم اتریش» در وین است. حوزه تمرکز این تحلیل‌گر مسائل مربوط به قبیله‌گرایی، تاریخ و شجره قبیله‌ای و روابط قبیله- دولت در جنوب غربی شبه جزیره عربستان است.
محتوای کتاب
کتاب «قبایل و سیاست در یمن: تاریخ نبرد حوثی‌ها» با یک مقدمه و یک فصل آغاز می‌شود که به ابعاد جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی و ساختار قبیله‌ای مناطق شمالی یمن و پایگاه جنبش انصارالله شامل صعده، جوف و صوفیان می‌پردازد. نویسنده بعد از پرداختن به مقدمه و فصل نخست، در دو بخش جداگانه محتوای اصلی کتاب را شرح می‌دهد. بخش نخست با عنوان «میراث گذشته (۲۰۰۴-۱۹۶۲)»، تحولات جنگ داخلی یمن که به دنبال سقوط امامت زیدی در سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۷۰ شکل گرفت را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. بدین ترتیب نویسنده در این گام با بررسی تحول نخبگان در منطقه صعده در پی جنگ داخلی یمن در دهه ۶۰ میلادی، ریشه‌های تاریخی منازعه حوثی‌ها را بررسی می‌کند.
فصل دوم کتاب، بیعت‌های قبیله‌ای در طول جنگ داخلی را آشکار و این‌گونه استدلال می‌کند که: «جنگ داخلی که شرایط را برای دگرگونی‌های نخبگان فراهم کرد، شیوخ قبایل را نسبتا قدرتمند ساخت و در عین حال بر روابط درون قبیله‌ای نیز تاثیر گذاشت». فصل بعدی بر نفوذ حائز اهمیت عربستان بر سیاست یمن، به خصوص در مرزهای سرزمینی، اشاره می‌کند. به علاوه این فصل وابستگی متقابل پیچیده میان سیاست مرزی سعودی‌ها و ظهور منازعه حوثی‌ها را روشن می‌کند. آخرین فصل بخش نخست کتاب نیز با پیوند میان فرآیند به حاشیه راندن و ظهور تدریجی محیط رقابتی فرقه‌ای، فرقه‌ها و سیاست در یمن را مورد بحث قرار می‌دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بخش دوم کتاب با عنوان «جنگ‌های صعده (۲۰۱۰-۲۰۰۴)» بر سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ متمرکز است. دو فصل نخست این بخش، تحولات جنگ‌های شش‌گانه صعده در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰ را با جزئیات بازسازی کرده و توضیح می‌دهد که چطور این جنگ‌ها به صورت تدریجی حمایت قبیله‌ای از علی عبدالله صالح را کاهش داد و جنبش انصارالله را تقویت کرد. در نهایت فصل پایانی نیز تحولات بعد از پایان جنگ ششم صعده در سال ۲۰۱۰ را بررسی می‌کند. یک سال بعد از پایان این جنگ، یمن نیز همچون برخی از دیگر کشورهای جهان عرب دست‌خوش تحولات بیداری عربی شد که به موجب آن انتقال قدرت از علی عبدالله صالح رئیس جمهور وقت، به معاون وی «عبد ربه منصور هادی» صورت گرفت. هرچند تسلط انصارالله بر صنعا پایتخت یمن این روند را متوقف و حدود یکسال بعد از آن ائتلاف با رهبری سعودی، تجاوز خود علیه این کشور را آغاز کرد. نویسنده در بخش نتیجه‌گیری کتاب، استدلال اصلی خود را این‌گونه خلاصه می‌کند که هدف این اثر، گسترش مطالعه حوزه نبرد انصارالله از طریق توجه به پیچیدگی‌های سیاست بومی است و همچنین نشان می‌دهد که انسان‌شناسیِ اجتماعی تا چه حد برای درک منازعات داخلی کشورها با پیامدهای منطقه‌ای ارزشمند است.
مهم‌ترین ویژگی کتاب قبایل و سیاست در یمن این است که فهم همراه با جزئیاتی نسبت به سیاست بومی یمن ارائه می‌کند تا مخاطبان از این طریق درک عمیق‌تری نسبت به بحران پیچیده‌ای که از دو دهه گذشته این کشور را درگیر خود کرده است، به‌دست آورند. نویسنده ضمن بررسی سیاست بومی در شمال یمن با رویکردی تحلیلی و کیفی به آن نگریسته و این راهبرد را به سیاست ملی و بستر کلان‌تر منطقه‌ای مرتبط می‌کند. در واقع سطح تحلیل در اثر حاضر سطح بومی است که در عین حال درک کامل‌تری نسبت به بحران کنونی ارائه می‌کند. نویسنده نشان می‌دهد که عربستان، نفوذ قابل ملاحظه‌ای بر سیاست یمن داشته و در عین حال تحولات یمن – به‌ویژه شمال این کشور- را از منظر تاثیرات بر امنیت داخلی و ثبات خود نگریسته است. بدین ترتیب به استدلال برنت جنگ یمن هرگز یک منازعه صرفا قبیله‌ای نبوده بلکه جنگی ترکیبی است که انگیزه‌های سیاسی، ایدئولوژیک، نظامی، قبیله‌ای، فرقه‌ای و شخصی آن را در نوسان نگاه داشته است. این حقیقت که برنت به دنبال این است که همه این پیچیدگی‌ها را ببیند و آن را به دوگانه‌های ساده و کلیشه‌ای تقلیل ندهد، باعث اهمیت قابل ملاحظه اثر حاضر می‌شود. در واقع نویسنده در اثر خود به خوبی این گزاره را به مخاطبان نشان می‌دهد که مسائل مربوط به انصارالله پیچیده‌تر از آن است که مطالعات کنونی نشان می‌دهد و به مطالعه بیش‌تری نیاز دارد.
نویسنده رشد و قدرت‌گیری انصارالله در یمن را از زمان تولد انجمن «الشباب المومن» در دهه ۹۰ تا جنگ‌های حوثی‌ها و صالح در دهه ۲۰۰۰ تا بیداری عربی که منجر به سرنگونی صالح شد تا تصرف صنعا توسط انصارالله و در نهایت تجاوز ائتلاف سعودی‌ها به یمن مورد بررسی قرار می‌دهد. برانت با تکیه بر مطالعات میدانی گسترده و مصاحبه‌های متعدد به بررسی این تحولات می‌پردازد. بدین ترتیب وی روایت‌هایی بومی از منازعه انصارالله ارائه می‌کند که تاکنون نادیده گرفته یا به حاشیه برده شده بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
پنج سال از آغاز تجاوز ائتلاف با رهبری عربستان علیه یمن می‌گذرد. یکی از نتایج بحران کنونی در یمن، اثبات فقر منابع و مطالعات دانشگاهی در خصوص تحولات این کشور است. در عین حال اغلب تحلیل‌هایی که بعد از ۲۰۱۵ درباره تحولات یمن به رشته تحریر درآمده است، ریشه‌های بحران در این کشور را به تقابل فرقه‌ای سنی- شیعی و یا جنگ نیابتی ایران و عربستان تقلیل می‌دهند. در این میان ماریکه برانت در کتاب خود با عنوان «قبایل و سیاست در یمن: تاریخ منازعه حوثی‌ها» تلاش کرده است تا منازعه کنونی را در چارچوب شرایط ساختاری تاریخی و تحولات سیاسی از زمان استقلال یمن تبیین کند.
اثر حاضر در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش نخست بستر شمال یمن را با تاریخ بومی پیچیده آن روشن می‌کند و بخش دوم به پویایی‌هایی منازعه انصارالله از ۲۰۰۴ می‌پردازد. فصولی که بخش اول را شامل می‌شود، اطلاعاتی تاریخی درباره دگرگونی نخبگان در یمن و روابط عربستان و یمن ارائه می‌دهد. فصول بخش دوم نیز ضمن پرداختن به تحولات جنگ‌های شش‌گانه میان دولت صالح و انصارالله، به تلاش‌های ناکام برای میانجیگری و همچنین تقویت انصارلله بعد از جنگ ۲۰۱۰ می‌پردازد. این کتاب با خلاصه‌ای جامع از منازعات و پیامدهای بعد از آن به پایان می‌رسد. همان‌طور که تحولات بعدی نشان داد، برانت نیز در اثر خود تاکید می‌کند که تصرف صنعا به دست انصارالله در سال ۲۰۱۴ پایان ماجرا نیست؛ بلکه آغاز زنجیره‌ای از حوادث جدید و برجسته‌تر است.
پژوهشگران و علاقه مندان گرامی می توانند نسخه اصلی کتاب را از اینجا دانلود نمایند.
پی نوشت
[۱] Tribes and Politics in Yemen: A History of the Houthi Conflict
[۲] Marieke Brandt
