توضیح/ در نشست اخیر سازمان شانگهای که هفته گذشته در تاشکند برگزار شد، بار دیگر با عضویت دائم ایران در این سازمان مخالفت شد. این اتفاق در حالی رخ داد که نمایندگان هند و پاکستان، با امضای یاداشت تفاهم در تاشکند، به عضویت دائم این سازمان در آمدند. اندیشکده راهبردی تبیین نیز به بهانه برگزاری نشست مذکور در هفته گذشته، مطلب زیر را که مرتبط با همین موضوع است، مجددا منتشر می‌نماید.

***

سازمان همکاری شانگهای که در سال 2001 جانشین پیمان شانگهای 5 شد، متشکل از کشورهای روسیه، چین، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به عنوان شش کشور دارای عضویت دائمی بود. مغولستان در سال 2004، کشورهای هند و پاکستان به همراه جمهوری اسلامی ایران از سال 2005 و کشور افغانستان نیز در سال 2012 به عنوان اعضای ناظر سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شدند. پاکستان در سال 2006، جمهوری اسلامی ایران در سال 2007 و هندوستان در سال 2010 درخواست عضویت دائم در این سازمان را ارائه کردند که در نهایت درخواست دو کشور هند و پاکستان در اجلاس تیرماه 1394 در نشست سران سازمان در «اوفا»، پایتخت باشقیرستان روسیه، پذیرفته شد. پس از این اتفاق و همچنین جمع‌بندی مذاکرات هسته‏ای ایران با 1+5 گمانه‏زنی درباره تغییر جایگاه جمهوری اسلامی ایران از عضئویت ناظر به دائم در این سازمان افزایش یافت. در نوشتار پیش رو، ضمن بررسی مزایا و معایب عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای، شروط تغییر عضویت جمهوری اسلامی ایران به دائم و پیامدهای این تغییر احتمالی جایگاه مورد بررسی قرار می‏گیرد.

مزایا و معایب عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای

پاکستان پس از 9 سال و هند نیز پس از 5 سال درخواست، در آخرین نشست سران سازمان همکاری شانگهای در اوفا، پایتخت باشقیرستان روسیه، به عضویت دائم در این سازمان درآمدند تا شمار اعضای دائم آن به 8 عضو افزایش و شمار اعضای ناظر به 3 عضو کاهش یابد. عضویت دائم هند و پاکستان می‏تواند برای سازمان همکاری شانگهای مزایا و معایبی به دنبال داشته باشد که برخی از مهم‏ترین آن عبارتند از:

الف: مزیت‏ها

مزیت‏های عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای را می‏توان در محورهای زیر بیان کرد (Lukin, 2015: 3-5):

1- عضویت هند و پاکستان به عنوان دو قدرت هسته‏ای می‏تواند سازمان را قدرتمندتر کرده و نفوذ آنرا افزایش دهد و موضع جهانی سازمان همکاری شانگهای و برد ژئوپلیتیکی آنرا تقویت کند.

2- تغییر وضعیت هند و پاکستان و احتمالاً ایران در آینده به معنای این است که سازمان همکاری شانگهای همه قدرت‏های غیرغربی اوراسیا را در خود جای داده است. به این ترتیب، سازمان همکاری شانگهای با اعضای جدید خود می‏تواند زمینه ایجاد جهان چندقطبی را فراهم کند.

3- عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند جغرافیای طبیعی و انسانی این سازمان و در نتیجه بازار اقتصادی آنرا تقویت کند. هند با 3.287.263 کیلومترمربع مساحت و بیش از یک میلیارد و دویست میلیون نفر جمعیت و پاکستان نیز با 796 هزار کیلومترمربع مساحت و بیش از 196 میلیون نفر جمعیت توان انسانی و همچنین حوزه جغرافیایی سازمان را تقویت می‏کنند.

4- عضویت هند و پاکستان به عنوان دو قدرت هسته‏ای در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند سبب تقویت توانمندی دفاعی و همچنین افزایش کیفیت و کمیت مانورهای نظامی این سازمان شود.

ب: معایب

عضویت دائم هند و پاکستان علاوه بر مزایا، معایبی نیز برای سازمان همکاری شانگهای دارد که برخی از مهم‏ترین این معایب عبارتند از:

1- تقویت ساختار دوقطبی در شانگهای

تا پیش از عضویت دائم هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای یکی از مهم‏ترین مشکلات این سازمان، حاکم بودن شرایط دوقطبی و رقابت میان روسیه و چین بود که عضویت همزمان هند و پاکستان نیز این شرایط را آشکار ساخته و درعین‌حال تقویت خواهد کرد. چین و ازبکستان از حامیان اصلی عضویت پاکستان و روسیه نیز حامی اصلی پیوستن هند به سازمان همکاری شانگهای بود زیرا با وجود اختلاف‏های مرزی میان هند و چین، روسیه عضویت هند را برای ایجاد موازنه در مقابل چین یک ضرورت می‏داند. (Berdibaevich and Others, 2015: 8)

2- افزایش مشکلات درونی سازمان

با توجه به اینکه هند و پاکستان روابط پیچیده‏ای دارند و حتی درگیری‏های نظامی نیز میان این دو کشور بارها رخ داده است، عضویت این دو کشور می‏تواند مشکلات درون سازمان را افزایش داده و بر عدم تقارن کنونی در سازمان همکاری شانگهای بیفزاید.

3- نقض اساسنامه شانگهای در پذیرش عضویت دائم

با توجه به اختلاف‏های زیادی که میان دو کشور هند و پاکستان وجود دارد که حتی به درگیری‏های نظامی نیز می‏انجامد، عضویت دائم این دو کشور در سازمان به منزله نقض شرط مهم اساسنامه سازمان و سند مربوط به حقوق عضویت سال 2010 است. زیرا نداشتن درگیری نظامی میان کشورهای عضو یکی از شروط عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای است.

جمهوری اسلامی ایران و عضویت احتمالی دائمی در سازمان همکاری شانگهای

جمهوری اسلامی ایران نیز مانند هند و پاکستان در سال 2005 به عضویت ناظر در سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد. مهم‏ترین مانع عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در شانگهای که قرار داشتن تحت فصل هفتم منشور ملل متحد بود، با جمع بندی مذاکرات هسته‏ای تیر 1394 میان ایران و 1+5 و صدور قطعنامه 22 31 شورای امنیت رفع شد. با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران از سال 2007 تاکنون درخواست عضویت دائم در این سازمان داده، اکنون احتمالات و مزایا و معایب عضویت دائمی احتمالی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان مطرح است.

عضویت احتمالی دائمی جمهوری اسلامی ایران در شانگهای

عضویت دائمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای به سه عامل نقش آمریکا، سیاست‏ روسیه و چین نیز بستگی دارد. اگرچه آمریکا عضو سازمان همکاری شانگهای نیست اما این کشور بر اعضای آسیای مرکزی سازمان به خصوص ازبکستان و قرقیزستان نفوذ زیادی دارد. حضور یافتن ازبکستان در تنها یک مانور از هشت مانور نظامی سازمان همکاری شانگهای و غیبت آن در هفت مانور دیگر متأثر از رابطه این کشور با آمریکا است. از سوی دیگر، آمریکا در قرقیزستان پایگاه نظامی دارد و واشنگتن بر این کشور نفوذ زیادی اعمال می‏کند. درعین‌حال، روسیه و چین هم با وجود اینکه جهان چندقطبی را هدف مهم خود اعلام می‏کنند اما خواهان همکاری و روابط سازنده با آمریکا هستند و شانگهای را نهادی ضد ناتو یا ضد غرب نمی‏دانند. زیرا معتقد هستند مواجهه با آمریکا می‏تواند سبب بی‏ثبات‏سازی منطقه شود و بی‏ثباتی نیز مانع مهم حل مسائل امنیتی و تقویت همکاری‏های اقتصادی است. با توجه به جمع بندی مذاکرات هسته‏ای تیر 1394 میان جمهوری اسلامی ایران و 1+5 و کاهش احتمالی تنش میان ایران و غرب، احتمال کارشکنی آمریکا و تأثیر منفی غیرمستقیم آن بر عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای کاهش می‏یابد.

سیاست چین تا پیش از عضویت دائم هند و پاکستان، مخالفت غیررسمی با پذیرش اعضای جدید بود. زیرا پکن بر این باور بود که سازمان شانگهای سازمانی نسبتاً جوان است و پذیرش عضویت یک کشور بزرگ در این سازمان نوعی «غارت سازمانی» ایجاد می‏کند و مکانیسم تصمیم‏سازی در سازمان را نیز پیچیده‏تر خواهد کرد. این دلیل و مخالفت چین مربوط به قبل از عضویت هند در سازمان بود زیرا چین بر این باور بود که عضویت هند می‏تواند نفوذ آن در سازمان و در میان اعضای آسیای مرکزی را افزایش دهد. (Lukin, 2015: 2) عضویت دائم هند و پاکستان که در نشست اوفا در جولای 2015 رخ داد، به منزله انعطاف چین در پذیرش اعضای جدید به خصوص جمهوری اسلامی ایران و تعدیل سیاست گذشته است. درعین‌حال، با وجود اینکه حجم تجاری روابط چین و آمریکا قابل‌توجه است اما روابط چین و آمریکا به دلیل ادامه سیاست محاصره چین توسط آمریکا، روابط عمیقی نیست که این موضوع نیز می‏تواند پذیرش عضویت دائم ایران توسط چین در سازمان شانگهای را تسهیل کند.

سیاست مسکو در قبال تهران همیشه تابعی از سیاست خارجی وسیع‏تر آن بود. هر زمان که روابط روسیه با غرب وخیم شد اهمیت ایران برای روسیه بیشتر شد و بر عکس. برای مثال، در سال 2008 بعد از جنگ روسیه با گرجستان، مسکو و واشنگتن در یک توافق غیررسمی موافقت کردند که واشنگتن از حمایت از گرجستان در مقابل روسیه منصرف شود و در عوض روسیه از قطعنامه‏های شورای امنیت علیه ایران حمایت کند. (Lukin, 2015: 5) در شرایط کنونی که بحران اوکراین سبب وخیم شدن روابط روسیه و غرب شده است، به نظر می‏رسد روسیه در مقابل درخواست جمهوری اسلامی ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای تساهل بیشتری نشان دهد و مخالفت جدی نداشته باشد.

مزایا و معایب عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای

الف: مزایا

عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای برای جمهوری اسلامی ایران در سه بعد سیاسی، امنیتی و اقتصادی سودمند خواهد بود.

1- مزایای سیاسی

به لحاظ سیاسی، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای که دو عضو شورای امنیت (روسیه و چین) و چهار قدرت هسته‏ای جهان (روسیه، چین، هند و پاکستان) در آن حضور دارند به منزله تکمیل شکست پروژه انزوای جمهوری اسلامی ایران توسط آمریکا است. اگرچه با جمع بندی مذاکرات هسته‏ای جولای 2015 و سفر مقامات غربی به خصوص سفر «لوران فابیوس»، وزیر خارجه فرانسه و «زیگمار گابریل»، قائم‌مقام صدراعظم و وزیر اقتصاد و انرژی آلمان شکست پروژه انزوای ایران در جهان آشکار شد اما عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند آنرا تکمیل کند. دیگر پیامد سیاسی عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای، شکست سیاست ایران‏هراسی غرب است. اگرچه این سیاست نیز با جمع بندی مذاکرات هسته‏ای ترک برداشته است اما عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای که همسایگان آسیای مرکزی آن نیز در این سازمان حضور دارند، به منزله تکمیل شکست سیاست ایران‏هراسی است.

2- مزایای امنیتی

به لحاظ امنیتی، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند مشارکت در مانورهای نظامی سازمان که در سال‏های آینده باید با مشارکت چهار قدرت نظامی و هسته‏ای جهان برگزار شود، را به دنبال داشته باشد. مشارکت در مانورهای نظامی سازمان همکاری شانگهای می‏تواند امکان بهره‏گیری از دانش نظامی قدرت‏های بزرگ عضو این سازمان را فراهم کند. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران می‏تواند از طریق سازمان همکاری شانگهای همکاری امنیتی و نظامی خود با پاکستان را برای مبارزه با تروریسم در مرزهای شرقی افزایش دهد و از تهدیدهای تروریستی در این مناطق علیه امنیت ملی بکاهد.

3- مزایای اقتصادی

به لحاظ اقتصادی، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند زمینه‏ساز ایجاد فرصت‏های اقتصادی و سبب افزایش همکاری دوجانبه و چندجانبه میان اعضای سازمان و جمهوری اسلامی ایران شود. همچنین امکان بهره‏گیری از امکانات اقتصادی چین در بازار انرژی جمهوری اسلامی ایران و صادرات بیشتر نفت به چین فراهم می‏شود. جمهوری اسلامی ایران نیز می‏تواند از کانال سازمان همکاری شانگهای امکان سرمایه‏گذاری بیشتر و تقویت نفوذ اقتصادی در کشورهای آسیای مرکزی را فراهم کند. درعین‌حال، با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران بخش اساسی از کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب است که در سال 2003 میان هند، ایران و روسیه در سن‌پترزبورگ امضا شد، (Berdibaevich and Others, 2015: 7) عضویت دائم در شانگهای می‏تواند امکان استفاده از فرصت‏های ترانزیتی برای جمهوری اسلامی ایران را فراهم کند.

ب: معایب

عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای علاوه بر مزایای چندجانبه، معایبی نیز برای جمهوری اسلامی ایران دارد که مهم‏ترین این معایب را می‏توان در موارد زیر بیان کرد:

1- حضور غیرمستقیم آمریکا در سازمان

اگرچه ایالات‌متحده آمریکا در سازمان همکاری شانگهای هیچ‌گونه عضویتی ندارد اما روح آمریکا در این سازمان حاکم است. نگرانی قدرت‏هایی نظیر چین و روسیه از واکنش آمریکا به اتخاذ تصمیمات مستقل سازمان و همچنین وابستگی امنیتی اعضای آسیای مرکزی سازمان به آمریکا سبب شد حضور غیرمستقیم آمریکا در این سازمان احساس شود. یکی از مهم‏ترین انتقادهایی که به سازمان شانگهای وارد می‏شود، این است که قدرت‏های بزرگ عضو این سازمان زمانی که جمهوری اسلامی ایران با تحریم‏های غرب مواجه بود، نه تنها در تصویب تحریم‏ها ضد جمهوری اسلامی ایران با غرب همسو شدند بلکه تصویب این تحریم‏ها را در راستای منافع خود می‏دانستند. این در حالی است که همسو نشدن با تحریم‏های ضد ایرانی می‏توانست بستر مهمی برای سازمان در جهت تأمین هدف سیاسی آن یعنی ایجاد جهان چندقطبی فراهم کند.

2- تعدیل احتمالی رویکرد مستقل در سیاست خارجی

بدون تردید عضویت در سازمان منطقه‏ای به معنای پذیرش محدودیت‏های سازمانی نیز است. ازآنجایی‌که اعضای سازمان همکاری شانگهای نشان دادند که خواهان تقویت وجهه ضد غربی و به خصوص ضدآمریکایی سازمان نیستند، عضویت دائمی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان می‏تواند سبب تعدیل رویکرد ضد استکباری سیاست خارجی که مظهر آن نیز از دید مقامات جمهوری اسلامی ایران، آمریکا است، شود.

نتیجه

پذیرش عضویت دائمی هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای و توافق هسته‏ای ایران با 1+5 در تیرماه 1394 و متعاقب آن صدور قطعنامه 2231 که سبب خارج شدن جمهوری اسلامی ایران از زیر فصل هفتم منشور ملل متحد شد، احتمال تغییر جایگاه تهران از عضو ناظر به دائم در سازمان همکاری شانگهای را افزایش داد. بررسی مزایا و معایب این رخداد احتمالی حاکی از آن است که با توجه به اهمیت سازمان‏های منطقه‏ای در نظم نوین جهانی، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای می‏تواند در راستای تأمین منافع آن باشد. از سوی دیگر، با توجه به پتانسیل سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، عضویت دائم آن در تقویت کارآمدی سازمان همکاری شانگهای نیز موثر خواهد بود.

—————————————-

منابع:

1- Berdibaevich Stambulov Serik and Others, (2015), the Main Problems of SCO Enlargement at the Present Stage, Asian Social Science, Vol. 11, No. 13

2- Lukin Alexander, (2015), Shanghai Cooperation Organization: Looking for a New Role, Council on Foreign and Defense Policy, http://eng.globalaffairs.ru/valday/Shanghai-Cooperation-Organization-Looking-for-a-New-Role-17576

سید رضی عمادی/دکترای روابط بین الملل و پژوهشگر حوزه غرب آسیا